Оюлгъан хунала, юй тюпле, айланч-къыланч орамларын чырпыла, юлкюле, шинжиле басып. Тюп болгъан эл. Алгъын а къаллай жашау бар эди мында! Ныгъышда акъсакъалла лахор эте, жашла тери ийлей, сабийле уа ашыкъ ойнай, тутуша. Бирлери уа, чыбыкъ атларына да минип, желчик бла эрише. Ол а аладан къача, хунадан-хунагъа секире. Бирде уа, хайнухча бурула, шайтан желчик сыфат ала. Нечик зауукълу эди заман!

Бу юйде уа бир ариу къызчыкъ ёседи. Уллу къара кёзлери, къарылгъачны къанатларыча, къап-къара узун кирпиклери. Ол арбазгъа чыкъса, аны ариулугъундан кюн булутха бугъар. Кечеги кёкню жарытхан жулдузла уа мутхуз болурла. Нечик ариу жанчыкъ эди ол, тюз да суу сурат. Кесини уа къаллай аламат ауазы бар эди. Ол жырлап тебиресе, заман да тохтагъан суна эдинг.

Жумарукъ эди аны аты. Ариу Жумарукъчукъ дей эдиле анга атасы, анасы, беш къарындашы, битеу эл да. Атын жюрютген къанатлыгъа ушаш женгилчик. Учмай атламагъан кеси уа. Жыйрыгъын кийип чыкъса, тюз да акъ гебенекчик. Жашча кийинип атха минсе, къарындашланы барын да оза. Жашла кеслери юйретген эдиле гитче эгечлерин атда жюрюрге.

Арлакъда уа, жолну ары жанында, Залимханчыкъ жашай эди, жангыз анасы бла. Хуна башындан къарап, къызчыкъны арбазында кёрсе, келир эди, аны бла хапар айтыргъа, къарындашлары бла ойнаргъа.

Алай эте, жылла оздула. Ёсдюле жаш да, къыз да. Уллула болдула, бир бирлерине жюреклерин ачыкъладыла. Сабийликден жюрекледе тиргизилген сюймеклик жилтини уллу ёртеннге айланды. Жокъду энди алагъа бир бирсиз жашау.

Залимхан бла Жумарукъ да, бир бирлери бла тюбеше, хапарлаша турадыла. Жашауларында муратла саладыла. Бирде, къая жухуна да чыгъып, аякъларын энишге салындырып, акъ булутлагъа да къарай, заман оздурадыла.

Бир эрттен бла уа, Залимхан къараторуна да минип, элден чыгъып кетди. Кюн озду, ыйыкъ озду, ай кетди… Дагъыда бир ыйыкъ… Ары дери ол аллай бирге элден кетмегенди. Адамла уа аны къайдагъысын билмей жарсыйдыла. Кюнлени биринде, акъ булутча, чыммакъ адеж атны башындан тутуп келди. Уллу ныгъыш къатына жете-жетмез тохтап, акъсакъалла бла да саламлашды…

Олсагъат алайгъа жаш, къарт да жыйылдыла. Акъ байталгъа сейир этип къарай: «Машалла, бир къара тюгю жокъ юсюнде. Жашдан къарт болдукъ, атны быллай ариуун а биринчи кере кёребиз», - деп, таматала бир бирлерине къарай, башларын булгъайдыла.

Жумарукъну къарындашларындан бирлери алайда эди. Залимхан аны къатына барды да: «Аты Агъазды Жумарукъгъа саугъамды. Юйге элт», - деди да, къараторуна минип, кеси юйюне кетди.

Эмилик ат жеринде тынч турмайды. Тепсейди, башын ёрге кётюрюп ычхыныргъа кюрешеди. Жумарукъну къарындашы да жигитледен бири эди. Жюгенден къаты тутуп, Агъазны алып кетди.

Къауум кюнден къая жуху ёзенде эки ат: бири къаратор, экинчиси уа чыммакъ Агъаз, гелеу кырдык отлай, бирде уа, жалкъаларын желге тарата, бир бирлери бла эрише, энишге-ёрге жортадыла. Иелери уа, хар замандача, къая жухунда олтуруп, тарны экиге бёлюп баргъан черек сууну жырына да тынгылай, сюймеклик ушакъ бардырадыла. Жылы желчик да аланы тёгереклерине бурулуп, эки сюйгенни чачларын тарайды, башларын сылайды. Ол тынчайыргъа бир да сюймейди. Ташдан-ташха секирип, тёшден-тёшге ауар. Орамланы букъуларын кётюрюр, терен хансны тенгиз толкъунларынча чайкъар. Эки атны былайда кёрсе уа – терк окъуна къатларына жетер, ала бла эришип, жортур. Алай бла дагъыда къауум заман озду.

Бир жол келди Залимхан алайгъа. Ашыгъып, алгъаракъ келди. Бюгюн сюйген къызы бла оноулашыргъа керекди. Анасы да айтып турады, энди кёп созуп турмай, Жумарукъну келтир деп. Ол ишни тынгылы этсе, анасы да къууаныр.

Кюн чууакъ эди. Алай Шау хуна башына уа къара булутла жайыла. Алай болса, жаумай къалмайды. Кечикмей келсе эди Жумарукъ. Башха заманладача болмай, къара булутла терк жайылып тебирегендиле. Нек эсе да къыз кечирек къалгъанды. Огъесе жаш кеси бюгюн алгъаракъмы келген болур? Сюйгенинги сакъласанг, заман а алай тынч барады.

Энди уа булутла кюнню жабып да тебирегендиле. Кёк кюкюреп, элия атылып башлагъанды. Залимхан ёрге къобуп, Жумарукъ келе эсе бир къарайым дегенлей, дагъыда бир ачы таууш эшитилди. Ачы таууш – ушкок атылды. Олсагъатлай къызыу къоргъашин жашны аркъасына чанчылды.

Залимхан секирип ёрге туруп, къамасындан къаты тутуп, тёгерек-башха къарады. Кырдык ичи бла къачып баргъан биреуню эследи. Аны ызындан бир-эки атлагъанлай, къарыуун ташлап, жерге жыгъылды. Санлары тутмай, тебалмай къалды.

Аркъасындан тюшюп жатады Залимхан, кёкге къарай. Ол а жиляп башлады, уллу тамычылары бла жерни тюйюп. Сора жашны ариу бетин жуууп, бир шорхагъа жыйылып, къая жухундан энишге саркъады.

Къаратор да келди иесини къатына. Жалайды аны бетин, тур, кетдик дегенча. Ол а туралмайды ёрге. Мурдар жиберген окъ кёкюрегин тешип чыкъгъанды. Саркъады къызыл къаны, жауун бла къатыш бола.

Ол кезиуде, бийик хансны кёкюреги бла жырып, Агъаз да жетди алайгъа. Секирип тюшдю атдан Жумарукъ. Къычырыкъ этип къапланды сюйгенине «Не болду санга? Ким этди бу кюйсюз ишни. Ким кётюрдю санга къолун. Нек, от тюшмеди аны аякъ басхан жерине. Нек, эки жарылып, жутмады аны жер?» - деп, жауун бла тенг жиляйды. 

Ачы хапар жетди элге. Бушуу-бушман болду уллу-гитче да. Сау эл келди аны асыраргъа. Кёпге дери элде кюлкю угъай, уллу таууш окъуна чыкъмады. Седиреди ныгъыш. Анда-санда бир акъсакъал келе. Кёп да турмай, ахтына-ахтына, ызына кете.

Дагъыда озду къауум заман. Бир эрттен бла Жумарукъ Агъазгъа иер салды, айылларын къаты къысдырды, сора эрлай секирип, юсюне минди, ийилип: «Къая жухуна терк!» - деп, къулагъына шыбырдады. Аны эшитгенлей, акъ байтал алгъа секирди, тёрт аягъын бирден алып, орамны букъусун кётюре, къая жуху таба будуман атылды.

Желден алгъа бара эди Агъаз. Къарап-къарагъынчы элден чыкъды, жайлыкъгъа жетди. Терен кырдыкны жырып, къатыдан-къаты барады. Къая жухуна жете башлагъанда, Жумарукъ жюгенни бошлады. Сора, эки къолун ёрге кётюрюп: «Хайда, Агъазым, андан да терк бол, Залимханым бек узайгъынчы аны жетейик»…

Жокъ эди Агъазны къанатлары, кёкге чыгъып кетерча. Алай ол тохтамады. Бютюн кючюн жыйып, секирди къая башындан. Бир кесекге болса да, учду ол. Кёк бийиклигине чыгъалмагъан эсе да, бир такъыйкъагъа учууну ариулугъун сынады.

Жумарукъ атха минип кетгенде, къарындашлары къайгъылы болуп, эгечлерини ызындан тебиредиле. Терк кетгенин жаратмай, атларына минип, ызындан болдула. Болсада Агъазны жеталмадыла. Жаланда акъ атлыны къаядан секиргенин кёрдюле.

Кечалмады Жумарукъ жамауатха сюйгенинден айырылгъанын. Кетди дуниясындан ол да. Аз жашады эсе да, халкъны эсинде къалгъан хапар къойду. Къысха учууу да ёмюрлюк таурух болду.

Андан бери къая жухуна Къыз кетген къая дейдиле.

Османланы Хыйса.