Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм Курортхэмрэ туризм хуэIу­хуэ­щIэхэмкIэ и министерствэм иджыб­лагъэ «ТекIуэныгъэм и зекIуэ» псэкупсэ пэхуэщIэм (проектым) кърикIуахэм щыхэплъэжащ. ГъэфIэж пшыхь жыпхъэм иту ирагъэкIуэкIа зэIу­щIэм кърагъэблэгъащ зекIуэм хэта ныбжьыщIэхэр, абыхэм я егъэджакIуэхэмрэ гъуазэхэмрэ, лъахэхутэ зэщIэхъееныгъэхэм я лIы­кIуэхэр. Абыхэм къэрал къулыкъу­щIа­пIэм къыбгъэдэкI фIыщIэ тхылъ­хэр иратащ, тыгъэхэр хуащIащ, пса­л­ъэ гуапэкIэ къыхагъэщащ. Ап­хуэдэу зэIущIэм кърихьэлIащ Къэ­бэрдей-Балъкъэрымрэ Ингушымрэ тхыдэ лъэужьхэр къэзы­хутэж, зэуа­пIэхэр къыщIэзыгъэ­щыж я лъахэхутэхэр.

Пшыхьым кърихьэлIахэм псалъэ гуапэкIэ япежьащ КъБР-м курортхэмрэ туризм хуэIухуэщIэхэмкIэ и министрым и къуэдзэ Шаваев Ислъам. Абы къыхигъэщащ лъахэхутэхэм щIэх-щIэхыурэ къызэрагъэпэщ Iуэхугъуэхэм щIэблэр гъэсэнымкIэ, хэкупсэу къэгъэтэджынымкIэ мыхьэ­нэшхуэ зэриIэр. «Хэку зауэшхуэм лъэу­жьышхуэ къигъэнащ. Абы цIы­ху­хэм ятридза фэбжьыр нобэр къыздэсым мыкIыжауэ куэдым ятелъщ. Фызабэу, зеиншэу, екIуэлIапIэншэу къигъэнахэм я бжыгъэр къэлъытэ­гъуейщ, хэгъэгур зэрызэтрикъутар нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ. Ауэ цIыхур псэуныгъэм етащи, сыт хуэдиз гугъуехь имыгъэвми, зауэм и лъэужь бзаджэхэр зэщIикъуэжын лъэкIащ, жылагъуэ-экономикэ псэукIэр зэригъэ­пэ­щыжын хузэфIэкIащ. Хэку зауэшхуэм и тхыдэр блэкIам къыхэна напэкIуэцI къудейуэкъым къызэрытлъытэн ­хуейр, атIэ абы нобэм къэув упщIэ куэ­дым я жэуап къуитын лъокI, зэIумыбзу къыпщыхъу Iуэхугъуэ куэд и пIэм ирегъэувэж. Аращ ар щIэдерсыр, аращ ар гъэсэпэтхыдэу къыщIэтлъытэр. ­Хуабжьу си гуапэ дыдэу къыхэзгъэщыну сыхуейт апхуэдэ мыхьэнэ зиIэ пэ­хуэщIэр, «ТекIуэныгъэм и зекIуэ» зы­фIаща Iуэхугъуэр, «Урысей географие зэгухьэныгъэм» хэт «Альтаир» щIалэгъуалэ хасэм зэрызэфIихар, зыхуей хуэзэу къызэрырихьэлIар, – жиIащ Шаваев Ислъам. - Хэку зауэшхуэм и тхыдэр тхылъкIэ зыдж ди щIалэгъуа­лэм екIуэкIа псори я нэгу къыщIагъэхьэфу, абы и пэжым лъапIэныгъэ ирахыу гъэсэныр ди пщэ къыдэхуэ къа­лэнщ. Ар «Альтаир» щIалэгъуалэ хасэми фIы дыдэу къыгуроIуэри, зекIуэхэр къызэрегъэпэщ, тхыдэ гъуэгуанэхэр пхеш, жэрдэм щIагъуэхэр къыхелъхьэ. ЩIалэгъуалэ хасэм иригъэкIуэкI лэжьыгъэм жыджэру хэтщ курыт щIэныгъэ щрагъэгъуэт IуэхущIапIэхэм щIэс ныбжьыщIэхэр, студентхэр, егъэджакIуэхэр, щIалэгъуа­лэ зэгухьэныгъэхэм я лэжьакIуэхэр. «Альтаир» хасэм къыхилъхьэ жэрдэмхэр тхыдэм и мызакъуэу, дыкъэзыухъуреихь дунейр щIэблэм фIыуэ яцIыхуным, щIыуэпсым пщIэ хуащIу къэгъэтэджынми хуэунэтIащ. Апхуэдиз лэжьыгъэ щхъуэкIэплъыкIэм фIы къызэрикIынум си щхьэкIэ шэч къытесхьэркъым. Псалъэм къыдэ­кIуэу къыхэзгъэщынщи, гъэщIэгъуэн дыдэт ди щIыналъэм и бгылъэ щIыпIэхэм 1942 гъэм щекIуэкIа зауэ­хэм я лъэужьыр зрагъэлъагъуну щIалэгъуалэ гупыфI зызэщIаузэду зэры­дэкIыгъар. Мыпхуэдэ жэрдэмхэр ди гуапэщ, ди министерствэм и бжэхэр фэ сыт щыгъуи фхузэIухащ».
ЗэIущIэм кърихьэлIахэм захуигъазэ­кIэрэ, «Альтаир» щIалэгъуалэ хасэм и унафэщI, «ТекIуэныгъэм и гъуэгухэр» пэхуэщIэм и гъэзэщIакIуэ пашэ Мо­каев Тенджыз къыхигъэщащ апхуэдэ жэрдэмыр япэ дыдэу 2015 гъэм къыхалъхьауэ зэрыщытар. 
- Ди зекIуэм зегъэубгъуауэ, Iуэху­гъуэ­бэ къызэщIиубыдэу иджыри зэ къытедгъэзэжри, 2019 гъэм къызэдгъэпэщыжауэ щытащ. Апхуэдэ Iэмал дэ къыдэзытар КъБР-м Лъэпкъ Iуэху­хэмрэ жылагъуэ пэхуэщIэхэмкIэ и министерствэм иригъэкIуэкIа грант зэ­хьэзэхуэрщ. Абы дыкъыщыхэжаныкIауэ щытащ, къыдата ахъшэ саугъэтри ди къалэнхэмрэ мурадхэмрэ тедгъэкIуэдэжащ. Дызэрыт илъэсым а пэхуэщIэр урысейпсо утыкушхуэм итхьэну дытегушхуэри, Президент грант­хэм я Фондым иригъэкIуэкIа зэхьэ­зэхуэм къыщыхэжаныкIащ. Ипэрей ди жэрдэмхэм хуэдэу, а пэхуэщIэр зэ­щIэ­ным я зэфIэкI ирахьэлIащ еджа­кIуэхэм, студентхэм, волонтёрхэм. Ди лэжьыгъэхэр дэнэ щIыпIэ щедмыгъэкIуэкIами, абдеж щыIэ жылагъуэ икIи ветеран зэгухьэныгъэхэм запытщIэурэ Iуэху тщIащ, зауэм хэтахэм я щIэблэр къэдгъуэтурэ я хъыбархэм­рэ гукъэкIыжхэмрэ дедэIуащ, къуэшы­кхъэхэм дыдыхьащ, фэеплъ щIыпIэ­хэр зэдгъэлъэгъуащ.
Ди зекIуэ гъуэгухэм епха программэ­хэр щыдубзыхум, ныбжьыщIэхэм я щIэ­ныгъэр къэзыIэтыну Iуэхугъуэхэр къытлъытурэ декIуэкIащ. Дыхуейт тхы­дэм дежкIэ мыхьэнэ зиIэ зэуа­пIэхэр псоми едгъэлъагъуну, лIыхъужь­хэм я цIэр зэхедгъэхыну, гушхуэныгъэ къезыт Iуэхугъуэ нэхъыбэIуэм хэдгъэтыну. Аращ ди гъуэгупэхэр еджапIэхэм, музейхэм, лъа­хэхутэ хасэхэм екIуалIэу щIыщытар, «зекIуэм псэ Iуту» щIедгъэкIуэкIар, – къыщыхигъэщащ Мокаев Тенджыз.
«ТекIуэныгъэм и зекIуэ» хэкупсэ пэхуэщIэр гъэзэщIа, щIалэгъуалэ нэхъыбэ абы къыхэша хъунымкIэ щIэгъэкъуэн хъуащ КъБР-м Курортхэмрэ туризм хуэIухуэщIэхэмкIэ и минис­терст­вэр, КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ и министерствэр, Урысейм ШынагъуэншагъэмкIэ и Советым КъБР-м щиIэ Гъунапкъэхъумэ къулы­къущIапIэр, «Урысейм и лъа­гъуэ­хутэ зэгухьэныгъэ» жылагъуэ зэ­щIэхъееныгъэр, Урысей географие зэгухьэныгъэр.
ЗекIуэ Iуэхухэм нэхъ жыджэру хэ­тауэ,­ купщIафIэу икIи егъэджэныгъэ унэтIыныгъэ иIэу сабийхэм ядэлэжьауэ «Урысейм и лъагъуэхутэ зэгухьэныгъэ» жылагъуэ зэщIэхъееныгъэм и щIыналъэ къудамэм и унафэщI Дзейтов Беслъэнрэ «Лъэпкъ фэеплъ» лъахэхутэ гупым и унафэщIым и къуэдзэ Мосалев Владимиррэ фIыщIэгуапэ тхылъхэр хуагъэфэщащ, зекIуэр къы­зэгъэпэща хъуным зи гуащIэ хэзылъ­хьахэм тыгъэрэ фэеплъ тхылъхэмрэ иратащ.
Абы иужькIэ зэIущIэм хэтхэм ирагъэлъэгъуащ «Альтаир» щIалэгъуалэ хасэм пэхуэщIэр зэрагъэзэщIам щы­хьэт техъуэ, Iуащхьэмахуэ лъапэрэ Тэрч тхыцIэмрэ щекIуэкIа зауэхэм ятеу­хуа, абыхэм я лъэужь къыщIагъэщыжахэм ехьэлIа фильм.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, нэгъабэ бжьы­хьэм ныбжьыщIэхэр Зеикъуэш­хуэ, Зеикъуэ цIыкIу, Нартей Iуащхьэбгым, Хьэсэней къуажэм и Iэгъуэблагъэхэм щыIат, Налшык – Орджоникидзе операцэр зэрекIуэкIа щIыкIэм и щэху куэд зыхъумэ щIыпIэхэр зрагъэлъэгъуат. Къэбэрдей-Балъкъэрыр бийм къаIэщIэхыжыным хуэгъэпсауэ щыта а зауэм ипкъ иткIэ 1942 гъэм и бжьыхьэм Нартеибг щыгум советы­дзэм и плъырыпIэ трагъэувауэ щытат. Абы пIалъэкIэ икIуэтын хуей хъу 37-нэ дзэм и щIыбагъыр ихъумэну и къалэну щытащ. Апхуэдэу щIалэгъуалэр Курп лъагапIэхэм 1942 гъэм щекIуэкIа зэхэуэми, 317-нэ фочауэ дивизэр бжыгъэкIэ фIыуэ нэхъыбэ биидзэм псэ­емыблэжу зэрыпэщIэтами я тхыдэр зрагъащIэу Тэрч щIыналъэми щыIауэ щытащ.
Абы къищынэмыщIауэ, «Альтаир» щIалэгъуалэ хасэм хэт ныбжьыщIэхэр иджыблагъэ Ингуш щIыналъэм щы­Iащ. Абыхэм зрагъэлъэгъуащ Кавказым и щхьэхуитыныгъэм папщIэ советыдзэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм щапэщIэта щIыпIэхэр. 1942 – 1943 гъэхэм екIуэкIа зауэ гуащIэр Мэздэгу – Мэлгъэбэг стратегие операцэм щыщ зы Iыхьэт, Хэку зауэшхуэм и тхыдэмкIи мыхьэнэшхуэ зиIэт. Дзейтов Беслъэн зэрыжиIэжамкIэ, 1942 гъэм мы щIыпIэхэм щызэпэщIэува лъэныкъуитIым зауэшхуэ зэращIылIауэ щытащ. Германиемрэ абы и да­рэгъухэмрэ Кавказым и щIыдагъэр къыщыщIаш щIыпIэхэр яубыдыну ­хущIэкъурт. «Блиц-криг»-р къай­мыхъу­лIэу зауэр кIыхьлIыхь щыхъум, Кавказыр нэщанэуапIэ хъуат, мыбдеж зэщэр къащыIэрыхьэмэ, зауэр яхьыну къалъытэрт. Абы и лъэныкъуэкIэ уеплъмэ, Ингуш щIыналъэм и ищхъэ­рэ щIыпIэхэр малъхъэдисым хуэдэт: мыбдеж щIыдагъэр щыкуэдт, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэри щымащIэтэкъым. Мэлгъэбэг кудэщхьэпIэр (Малгобекское нефтяное месторождение) бийм IэщIыхьэмэ, Къэлъахэжь къуэ­ла­джэкIэ (Алханчуртская долина) зэджэ щIыпIэм тыншу уихьэфынут, адэкIэ Грознэ къалэри уи IэмыщIэм илъ хуэдэт. 1942 гъэм и фокIадэ ма­зэм и етIуанэ Iыхьэм Мэлгъэбэг деж щекIуэкIа зауэм Вермахтым и япэ танкыдзэр къанэ щымыIэу хишат, стратегие мыхьэнэ зэрыритыр имыущэхуу, техникэкIэ зэгъэпэща лъэсыдзэри къыщIигъужат. ФокIадэм и 28-м Псыгъуабжэ (Сагопши) деж 1942 гъэм и кIуэцIкIэ къэхъуа танкыдзэ зэхэуэ нэхъ ин дыдэр щекIуэкIащ. ЛъэныкъуитIым танкхэр щэ бжыгъэкIэ щызэпэщIэтащ, топыр мин бжыгъэкIэ щагъэуащ. Иджы къалэ хъуа Мэлгъэбэг жылэр а лъэхъэнэм къуажэу щытащ. 1942 гъэм и фокIадэм и 12-м къыщегъэжьауэ 1943 гъэм и щIышылэм и 3-м нэс 14-рэ зым IэщIыхьэмэ, адрейм къыIэщIихыжу зауэ хьэлъэхэр екIуэкIащ. Мэлгъэбэг деж Дзэ Плъыжьым щы­фIэкIуэдар къыпхуэмылъытэну куэд мэхъу – зауэлIрэ дзэзешэу мини 120-м щIегъу. Вермахтми цIыхушхуэ фIэкIуэдат, ауэ адэкIэ зэрыкIуэцIрымыкIыфынур къыгурыIуэри, икIуэтыжауэ щытащ.
Дзейтов Беслъэн и гуапэу жиIащ Къэбэрдей-Балъкъэрми Ингушми я лъахэхутэхэр мызэ-мытIэу зэрызэрихьэлIэр, лэжьыгъэ хъарзынэхэр зэры­зэ­дащIэр, дяпэкIи абы къызэ­ры­щымыувыIэнур. Апхуэдэу абы тригъэчыныхьу жиIащ къэрал къулыкъущIэхэм мы жэрдэмыр даIыгърэ щIалэгъуалэ нэхъыбэ къыхашэмэ, ди тхыдэм худиIэ зэхэщIыкIыр лъагэ зэрыхъунур, жьым пщIэ хуэзыщI, къэкIуэнум хуэлажьэ щIэблэ узынши къызэрытщIэхъуэнур.
ШУРДЫМ Динэ.