Илъэс мини 4,5-рэ ипэкIэ дунейм къытехьащ Хеопс и пирамидэр. Ар Пасэрей Мысырым и ухуэныгъэ нэхъ ин дыдэхэм хабжэ. Абы метри 139-рэ и лъагагъщ. 
Кхъэхалъэжьхэм я щIыIум щыдращIея адрей ухуэныгъэ абрагъуэхэм елъытауэ, Хеопс ейм пэш зэхуэщхьэхуэу зыбжанэ хэтщ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, ди лъэхъэнэм и IX-нэ лIэщIыгъуэм а пирамидэм къыщагъуэтат Хеопс фирхьэунымрэ Пащтыхь Гуащэмрэ я «лэгъунэхэмрэ» Пэшышхуэ гъэлъэгъуапIэмрэ. Ахэр щIэныгъэлIхэм япэ дыдэу къыщаплъыхьар XIX-нэ лIэщIыгъуэм икухэрщ. АтIэми, апхуэдиз зэман зэрыдэкIауэ, ухуэныгъэ абрагъуэм нэгъуэщI пэш щхьэхуэхэр иIэми, абыхэм ящыщ зыр езы фирхьэуным кхъэлэгъунэу хухахауэ щытами щIэныгъэрылажьэхэмрэ лъахэджхэмрэ иджыри къыздэсым яхузэхэгъэкIакъым. 
Франджымрэ Япониемрэ я физикхэм мюоннэ сканированиекIэ Хеопс и пирамидэм «къыщалъэгъуащ» гъуэжлау абрагъуэу къалъыта ку нэщIышхуэ. АбыкIэ хъыбар ирагъэщIащ Nature журналым. 
ScanPyramids проектым, 2015 гъэм щегъэжьауэ лажьэм, и зы Iыхьэщ илъэсищ ипэкIэ ирагъэкIуэкIауэ щыта сканированиери. Абы лъандэрэ къызэрекIуэкIыр аращи, щIэныгъэлIхэм къалэн зыщащIыжащ фирхьэунхэу Хеопсрэ Хефренрэ я пирамидэхэу Гизэ щIыналъэм щыIэхэм, «Къутахуэ», «Тхьэмбылыфэ» ухуэныгъэ абрагъуэхэу Дахшур щIыпIэр зи хэщIапIэхэм я кIуэцIхэм пэш гъэпщкIуахэр къыщалъыхъуэну. 
Зи гугъу тщIы проектым зделэжьым, физикхэм къагъэсэбэп инфракраснэ термографие, мюоннэ радиографие, 3D-реконструкцэ, лидар-сканирование, мюоннэ томографие Iэмалхэр. 
Хьэрш мэскъалхэр, Дыгъэм къыпкърылындыкIхэри абы и къэухьым (и системэм) адкIэжкIэ къикIхэри, и нэхъыбапIэм зэрызэхэтыр протонщ. Зэрыщытыр аращи, ди планетэм и хьэуам къыхыхьэ мэскъалым гуащIагъэшхуэ зэрыпкърытым къыхэкIыу, абы езым хуэдэ нэгъуэщI «цIыкIужьейхэри» куэдыкIейуэ къегъэщI, я нэхъыбапIэр пионрэ мюону. Иужьрейхэм аргуэру нэгъуэщI мэскъалхэр дунейм къытрагъэхьэ. Минусу зэщIэузэда мюонхэр уэгум зэритыр секундэм и мелуан бжыгъэ къутахуэм къызэщIиубыдэ зэман кIэщI дыдэщ. Ахэр, ЩIым тет цIыхухэми, псэущхьэхэми, жыгхэми, къэкIыгъэхэми зэраныгъэ лъэпкъ къыхуамыхьу, зыхуэзэ псоми якIуэцIропсыкI. Абы щыгъуэми, нэхум зэрызидзым и хуабжьагъым хуэдиз дыди яIыгъщ. 
АтIэми, езы мэскъалхэр пкъыгъуэ Iувхэм щапхрылъэтыкIкIэ, я гуащIагъым и Iыхьэ гуэр абдежым къыщагъанэ, щафIокIуэд. Абыхэм я апхуэдэ «шыфэлIыфэмрэ» я зыкъэгъэлъэгъуэкIэмрэщ физикхэм щIэгъэкъуэныфI яхуэхъури къагъэсэбэпри. Я къэзыпщытэ IэмэпсымэхэмкIэ мюонхэм я зыгъэзэкIэм кIэлъыплъурэ, щIэныгъэрылажьэхэм къахутэ мафIэбгхэм, тхыдэм щыщ хъужа Мысырым, майе, ацтек къэралыгъуэжьхэм мывэм къыхэщIыкIа я ухуэныгъэ быдэхэм я кIуэцIым къыщагъэнауэ щыта ку нэщIышхуэхэр. 
- ИкъукIэ гугъэфIхэр дэзыгъэщIщ, зыпхрыкIми къыщымынэ мюонхэм я гуащIагъым щыщ Iыхьэ гуэрхэр абдежым къызэрыщагъанэр, - жеIэ хьэршым къикI мэскъалхэр джыным куэд щIауэ дихьэх, США-м и Техас штатым и университет нэхъыщхьэу Остин къалэм дэтым щылажьэ физик Швиттерс Рой. – Абыхэм апхуэдэ «хьэл-щэн» зэраIэр дэркIэ дыщэ къыщIэхыпIэм хуэдэщ, къэхутэныгъэщIэхэмкIэ дыкъэзыгъэгугъэщ. 
Мысырым и пасэрей щIэиныр джыным куэд щIауэ яужь ит щIэныгъэлI цIэрыIуэ, Инджылызым и Бристоль къалэм дэт университетым щылажьэ Додсон Айдан къызэрилъытэмкIэ, метр 30 зи кIыхьагъыну къахута ку нэщIышхуэм «къыдгуригъэIуэфынущ» езы пирамидэр щызэтралъхьэм къагъэсэбэпауэ щыта Iэмалхэр зыхуэдэри, фирхьэуным и кхъэлэгъунэр здэщыIэ лъэныкъуэри, адрей къамыхута пэшхэр здэщыIэ щIыпIэхэри. 
 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.