КИЕУ НЁГЕР

Адет-тёре

Малкъарлыла жашагъан тау ырбынлагъа машина угъай, арба окъуна кючден сыйыннганды. Ол себепден киеу нёгерге жыйгъан кезиуде, бек алгъа иги атлары болгъанланы чакъыргъандыла. Тепсей, жырлай, чамгъа уста жюз атлыдан къуралгъан жыйыннга уллу багъа бергендиле. Жашладан кимни чакъырыргъа керек болгъанын а тукъум таматала оноулашып айтхандыла. Жыйыннга асламысында тукъумдан адам башчылыкъ этгенди. Болсада элде сыйлары жюрюген, сёзге уста адамлагъа да таматалыкъ эт деп, тилеп болгъандыла. Башчы кесине эки болушлукъчу айырып, борчларын ангылатханды. Киеуню биргесине баргъан жашланы да таматалары болгъанды. Ол жерден киеу аякъны алгъанда, уста сёлеше билирге борчлу эди. Сора аны нёгерлерине узата туруп, тёксе неда бир башха бузукълукъ жиберсе, намыс этип, столгъа ахча салыргъа керекди.

Киеуню таматала бла саламлашыргъа элтген кезиуде, аллында ол барады. Ол кезиуде киеуню бёркюне узалгъан адет болгъанды. Алай, шёндюча, тарт-соз этип, аллай артыкълыкъ болмагъанды. Бёркге къолу бла тийсе тамамды. Ол заманда жыйын киеу бёркню намысын этерге керекди. Сора жашладан бир ненчасын алдап урлап, тауукъ оруннга жыйгъандыла. Шёндю хал бир кесек башхаракъды: аланы энчи бир отоугъа элтип, энчи стол да къурайдыла. Аланы да къонакъла сатып алыргъа борчлудула.

 Стол артына олтурууну да кесини жорукълары болгъандыла. Алгъа тамата столну онг жаны бла айланып барып, кеси жерине, къалгъанла да адетге кёре алай олтурадыла. Къурманлыкъны ашай туруп, базук сындыргъан адет болгъанды. Уллу къочхарны, ирикни эм эркечни базукларын сындыргъан къыйыныракъды. Къалай-алай болса да, аны сындырмай къояргъа уа жарамайды. Бу ишде кючден сора, аман акъыл да керек болгъанды. Жашла аны бир-бирге бере, ийлей келип, тобукъну жютюсюне салып сындыргъандыла. Тууар малны базугун а чынды салып тартхандыла. Аны сындыргъан жашха сый этгендиле. Алай ол сындыралмаса уа, намысын этгендиле.

Жашла таматаны айтханындан чыкъмагъандыла. Жыргъа, тойгъа устала фахмуларын кёргюзтгендиле. Жашла бла къызла да алгъын тойлада танышып, юйюр къурагъандыла. Шёндю уа, жарсыугъа, ол зат жокъду. Киеу нёгерни биргесине гяпчи да болгъанды. Аны юсюне женгил тонну чюйре айландырып неда кийизден бел бауу бла чубур чепкен кийдиргендиле. Бёркюн да аны кийизден этгендиле, аны юсюне мюйюзле да ишлегендиле. Гяпчини юсюнден ууакъ-тюекле боладыла. Ол къайры кирирге да эркинди. Къызла болгъан отоугъа да барып ойнайды, тепсейди. Сора ала мынга кёп зат тагъадыла. Тышында, той баргъан жерде да, ойнай келип, тойгъа къарагъанланы алларында жатып, ары-бери ауады. Аны баш борчу не заманда да халкъны кюлдюртюп ойнатханды.

Дагъыда киеу нёгер къоз бёрк да жарашдырып элтирге керекди. Аны юсюнден - къозла, дух шешачыкъла, дух сапынла, къол жаулукъла. Бек башында уа гинжиси болады. Аны эки жаш бири бирин алышындыра элтедиле. Алай ол затланы барындан да киеу байракъны магъанасы уллуду. Аны атны юсюнде къаты тургъаннга ышанадыла. Нек дегенде, жолда башха элден атлы тюбесе, таматадан байракъ элтген бла эриширге эркин этигиз деп тилейди. Тамата эркинлик берирге керекди. Алгъа  ала чабышадыла. Жолоучу къолун байракъгъа тийирсе, анга узатады. Ала кезиу-кезиу чаба барып, жолоучу байракъны алып къачады. Атлы ызындан жеталса, ол байракъны къайтарады, жеталмаса уа, алып кетип, къайсы элде болса да, бир бай юйню къызына береди. Ол а аны аты бла къурманлыкъ этип, элни чакъырады. Киеу нёгерни къолунда къалса уа, ала да бир кюн жыйылып, белгилейдиле.

 Жыйын таматаны аллына баш жарты келтиргенде (онг жанын), аны желкесин анга, гемхоту уа шапагъа айланып эсе, ол жолунга бошса деген магъананы тутады. Желкеси аны онг жанында олтургъаннга, буруну уа сол жанындагъына бурулса, ашыкъмагъыз дегенни билдиреди. Сора, тамата башны алып, ариу алгъыш этгенден сора, къулагъын узунуракъ кесип, аны шапагъа узатады. Ызы бла юч этип, желкесин онг жанында олтургъаннга, бурунун сол жанындагъына берип, къалгъанын а кесине къояды. Шапа атланнган салгъанлай, ашатхан ашынгы халал эт деп бошайды. Столну намысын да ол этеди.

Жаш къауум, къыз чыгъарыкъ отоуну аллына барып, орайда айтады. Былайда кийиндирген къызла, эшикни тыйгъанла да жастыкъдан тюшюргенликге деп, чам айтадыла. Аны намысы да этиледи, къызны алай бла чыгъарадыла. Келинни экиге не ючге айланнган къарындашларындан бири, атха алгъа кеси минип, иерге алай алады. Киеу нёгер арбаздан эм орамладан чыгъа туруп, алларына челек бла суу салгъандыла. Ол алларын  тыйгъанны  магъанасын тутханды. Шёндю уа адет-тёреге ушамагъан затла этиледиле эм бек аздан бир он кере алларын тыядыла. Алгъын а аллай зат болмагъанды. Алларын тыйгъанланы да намысларын этедиле.

Жыйын элге жууукълаша келгенлей, алгъа атлы жибередиле. Жашла алгъын атларын юйге тобукъланып кирирча юйретип тургъандыла. Сора ат юйге ол халда кирсе, аны къуйругъуна ууакъ-тюекле, бирле уа мангылайына алтын жюзюк окъуна такъгъандыла. Аны аты бла жашлагъа уча аякъ чыгъарып бергендиле. Сора, ёзен жерге чыгъып, ат оюн, тутушуу, къол таш атыу, чариш бардыргъандыла.

 

Ахматланы Асият

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

04.11.2024 - 09:03

Къыралны тарыхында энчи адамланы къадарлары

Бу кюнледе «Долина нарзанов» атлы санаторийни залында Максим Макарычевни жангы китапларыны презентациясы баргъанды.

04.11.2024 - 09:03

Социал газификация деген не затды?

Роскадастрны Къабарты-Малкъарда бёлюмюнде аны юсюнден тынгылы айтхандыла эмда соруулагъа жууапла бергендиле.

04.11.2024 - 09:03

Ана тилледе назмула окъуп эришгендиле

Нальчикде Жаш тёлюню бла сабийлени чыгъармачылыкъларыны юйюнде миллет тилледе назму окъугъанланы республикалы эришиулери ётгенди. Анга жыл санлары 14-ден башлап 35-ге дери жетгенле къатышхандыла.

04.11.2024 - 09:03

Эм бийикде орналгъан музей

Минги тауну этегинде «Элбрусну къоруулагъанланы эсгертмесини» къатында Уллу Ата журт урушха жораланнган къараучу жер (музей) къуралгъанды.

03.11.2024 - 09:03

Жашау журтну саугъагъа берирге сюе эсегиз

Тийишли законодательствода айтылгъаныча, мюлкню иеси аны къалай сюйсе да хайырланыргъа эркинди.