Кёнделеннге бурулгъан жерге жете баргъанлай, юсюнде жамычысы бла эр кишини эсгертмесин узакъдан окъуна кёрюрге боллукъду. Халкъда анга  «Сагъышлы таулу» дейдиле. Кертиси бла да, эсгертмеге жууугъуракъ келип къарасанг, аны бетинде терен сагъышны, мудахлыкъны эслерге боллукъду. Аны адам ишлеп, алайгъа кеси орнатхан сунмазса. Ол алайгъа асыры тап келишгенден, табийгъатны кесинден чыкъгъаннга ушайды. Бу аламат затны къалай, не мурат бла ишленнгенини юсюнден аны архитектору Каркаланы Мухарбий айтханды.

- Мен, Москвада архитектура институтну бошап, Нальчикге къайтып келеме да, «Къабмалкъгражданпроект» институтда усталыгъыма кёре ишге тохтайма. Бир жол манга Хутуйланы Ханафий тюбейди да, Гыттыуланы Максим, Залийханланы Жанакъайыт да къошулуп, Кёнделенни къартлары Уллу Ата журт урушдан къатмай къалгъан эллилерине эсгертме ишлетирге оноу этгенлерини юсюнден билдиреди.

«Скульпторгъа Къырымшаухалланы Хамзатны сайлагъанбыз. Ол иги усталыгъы болгъан эсли адамды. Сен а жаш архитекторса, ишни башлагъан заманынгды. Аны фахмусуна, сени хунеринг къошулуп, бош сын таш этип къоймай, бир жангы зат чыгъарырсыз деп умут этебиз. Сиз ол ишни тамамласагъыз, кёнделенчилени бек ыразы этерик эдигиз», - дегенди Мухарбий.

Эллиледен ахча жыйып окъуна тебиреген эдиле. Ол 1966 жылда болады. Хамзат да, мен да тюбешебиз да, аны мастерскоюнда жумушакъ балчыкъдан бийиклиги 1,5 метр болгъан эсгертмени макетин этебиз. Сора аны гипсге кёчюрюп, обкомну бюросунда кёргюзтебиз.

Обкомну биринчи секретары Тимбора Кубатиевич Мальбахов, ишибизге къарап, бек бюсюрейди, сора былай айтады: «Къуруда Кёнделенден урушха кетгенлеге атап къоймай, мынга республикалы магъана берейик да, кесин да элден чыгъарып, Минги тауну тийресине баргъанла да кёрюр жерге орнатайыкъ. Элден да ахча жыймагъыз, ол ишни бизге къоюгъуз, бир амал этеийк да, эсгертмеге бюджетден ахча бёлейик».

Тимбора Кубатиевич сёзюне ие болады, ишни узакъгъа созмай, эсгертмеге деп Бахсан районнга ахча ётдюреди. Андан сора скульптор Къырымшауханланы Хамзат бла архитектор Каркаланы Мухарбий ишге эркин узалып башлайдыла. Бек алгъа эсгертмени сыфатын сайларгъа керек болады. Аны юсюнден Карка улу былай айтады: «Ол заманлада эсгертмелеге бушуулу тиширыуланы сыфатларын салып болгъандыла.

Сёз ючюн, Петербургда Пискаревский къабырлада. Латвияда да барды тиширыу эсгертме. Ол, урушдан адамларым къайта болурламы дегенча, уллу жолгъа къарап, эл къыйырында орналыпды. Карачаевск шахаргъа кирген жерде, дагъыда кёп жерледе бардыла мудах тиширыуну сыфаты салыннган эсгертмеле.

Алай бу ишде таулу жашла башха сыфатны сайлайдыла. Уруш Ата журт ючюн баргъанын, дагъыда таулулада Ата журт эр кишини аты бла айтылгъанын да эсге ала, эсгертмелеге эр кишини сыфатын салыргъа таукел боладыла. Сора эр киши бушуу этсе, таулуланы, битеу Кавказда жашагъан миллетлени да адетлерине, тёрелерине келишгенине да къарай келедиле да, аны бетине аллай сыфат бередиле. Эр киши ашыкъмагъанлай, тышына чыгъармай, ичинден терен бушуу этеди, кюйген бушуу. Атына уа «Бушуулу Ата журт» деп атаргъа таукел боладыла. Ала     эсгертме ишлене тургъан кезиуде, анга адамла «Сагъышлы таулу» деп айтып къоядыла. Бюгюн-бюгече да аны жюрюген аты олду.

- Эсгертмени бетин Мусукаланы Ахматха ушатып этгендиле деген хапар да бир жайылгъан эди, - дейди Карка улу. – Биз анга угъай демей эдик. Болсада эсгертмени бет сыфатын чынтты таулу эр киши быллай болургъа керекди деп, кесибиз ушашдырып этгенбиз. Сора эр кишини бетине бушууну нек салгъансыз дегенде, терен сагъышлы эр киши архитектураны тилине да тап келишеди. Эр кишини къарамы ёхтем болады. Анга кёре, эсгертме уллу болмагъанлыкъгъа, деменгилиди, да муну уа былайдан тепдирир кюн жокъду дерча.

Эсгертме темир-бетондан ишленнгенди. Ол материал нек сайланнганды дегенде, 15 метр бийиклиги болгъан сын ташны состар неда анга ушаш башха багъалы затдан этерге тюшсе, кёп ахча керек боллукъ эди.

Суратда кёрюнюп турады эсгертме блокладан жыйылгъаны. Аланы ичлери бошдула. Ол блокла Нальчикде экинчи номерли темир-бетон заводда къуюлгъандыла. Артда аланы барысын да машинала бла ташып орнатадыла.  Алайда къурулушчула ай бла эки ыйыкъ тенгли ишлегендиле. Ачылгъан а 1968 жылда Хорламны кюнюнде этилгенди. Ол кюн ары республиканы оноучулары, шахарладан, район араладан да кёп адамла келген эдиле. Уллу митинг болады. Келгенледен бир къауум адам да сёлешедиле. Ызы бла аскерчиле кёкге ушкок ата тургъанлай, эсгертмени юсюнден жабыуну кетередиле.

Эсгертме ачылгъан этгенликге, алыкъа аны бла байламлы этилмей, башланмай окъуна тургъан ишле бардыла. Ол да неди дегенде, аны тёгерегине ючмюйюш маталлы табийгъат ташдан майдан эм автобусла сакълагъанлагъа жатма ишленирге керек эдиле. Ол ишле этилселе, эсгертмени магъанасы толусунлай ачыкъланырыкъды. Жарсыугъа, башында айтылгъан затланы тамамларгъа бюгюнлюкде да онг табылмай турады.

Ол тийреде мындан арысында ишленирик затла эсгертме бла байламлы болургъа керекдиле. Аны аллында 1-1,5 метрден бийик зат  арталлыда салыныргъа жарарыкъ тюйюлдю. Ол аны кёрюмдюсюн бузарыкъды.

Эсгертме орнатылгъандан сора комиссия бу ишге бийик багъа бичгенди. Ол шахарда неда элде орнатылмай, уллу, кенг ёзеннге тап келишгенине комиссияны членлери энчи эс бургъан эдиле. Бу чыгъарма къуру бизни республикада угъай, битеу да Шимал Кавказда бек сейирликледен бирине саналады.

Басмагъа Османланы Хыйса хазырлагъанды.