«Адыгэ псалъэ» газетым и редакцэм зы махуэ гуэрым къыщIохьэ илъэс ныкъуэ ипэкIэ зи гугъу ныфхуэтщIа, мы лъэхъэнэм ныбжь иIэу тIысыжами, Къэбэрдей-Балъкъэрми, зэрыщыту къатщтэмэ, Урысей Федерацэми гырэ къэIэтынымкIэ спортсмен лъэрызехьэу илъэс куэдкIэ къыщекIуэкIа, спортым лъэпкъ лIэужьыгъуэхэмкIэ и мастер Гъуэтыж БетIал.
- Иджы фызытетхыхьыну сызыхуейр фIыкIэ зи цIэ къитIуэну зыхуэфащэ, I987 гъэм дунейм ехыжа, ныбжьэгъуфIу диIа, 1976 гъэм РСФСР-м спортымкIэ и мастер цIэ лъапIэр зыхуагъэфэща Жэмбей Музэриф Iэсхьэд и къуэрщ.
- Уи гукъэкIыр, БетIал, фIыщIэ зыпылъщ. Ауэ щыхъукIи, зи гугъу пщIы щIалэмрэ дауэ фызэрихьэлIат?
- Республикэм и адрей щIыпIэхэми хуэдэу, Бахъсэн къали щыдиIэт «ДСО Урожай» хужаIэу спорт зэгухьэныгъэ, хэтхэр езым я фIэфIыныгъэкIэ щызэхуэсыжауэ. Зэхьэзэхуэхэр щекIуэкIыну пIалъэм щыгъуазэ дызыщIри арат. СхужыIэнущ а лъэхъэнэм КъБР-м гырэ къэIэтынымкIэ щекIуэкIа зэпеуэхэм районым щыщхэм япэ увыпIэхэр зэпыу имыIэу къыщытхьауэ. Ауэрэ, Кавказ Ищхъэрэм щызэхашэ зэхьэзэхуэхэми дагъакIуэу яублати, абыхэми бжьыпэр щыдубыду щIэддзат.
- Сыт хуэдэ илъэсхэрат ар зыхуэзэр?
- 1970 - 1972 гъэхэм зи гугъу сщIы зэпеуэхэм я нэхъ гуащIэгъуэт. Сэри армэм сыкъикIыжа иужь, I970 гъэм спортым нэхъри сыдихьэхат. Жэмбей Музэрифи а лъэхъэнэращ щысцIыхуар. Езы Музэриф си япэжкIэ спортым хыхьауэ щытащ. I960 гъэхэм къыщыщIэдзауэ гырэ къэIэтынымкIэ зыри къытемыкIуэу къызэрекIуэкIами сыщыгъуазэщ. Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ хэгъэгухэм я зэхуаку гырэ къэIэтынымкIэ щекIуэкIа зэхьэзэхуэхэм язым Къэбэрдей-Балъкъэрым япэ увыпIэр къыщедгъэхьауэ щытащ.
- БетIал, Музэриф теухуауэ уигу нэхъ къинахэм ящыщу сытым укъытхутепсэлъыхьынт?
- Къыхэзгъэщыну сыхуейщ мыпхуэдэу. Ди зэхуэсыгъуэ къэси, щIалэхэр Музэриф елъэIурт: «Музэриф, крест щIыт!» жаIэу. АфIэкIа хэлъынтэкъым, ар къэтэджынти, пут тIурытIыр и IитIымкIэ иIыгъыу къэувынт, лъэныкъуитIымкIэ ишияуэ.
- Ар дапхуэдизкIэт зэрыпIыгъын хуейр?
- Секунди 3 - 4-м къриубыдэу, зы пIэ зэрибубыдар бгъэнэрылъагъуфын хуэдизкIэ. КъэувыIэрт, иIыгъти, иридзыхыжырт. Гугъут, зыми хуэщIыртэкъым ар. Бахъсэн дэт ЩэнхабзэмкIэ унэм дыкIуащ зэгуэрым. И кIуэцIым цирк къыщагъэлъагъуэрт. Шэджэм щыщ си гугъэжщ ар, Хьэшырхэ я щIалэ нэкIуат, цирк Iуэхухэм хуэIэзэу. Билет къэтщэхури дыщIыхьащ. Музэрифрэ дэрэ дызэбгъурыст. Дыздеплъым, циркачым гъущI Iунэхэр IэдакъэкIэ хеукIэ, цепхэр зэпеуд, нэгъуэщI «телъыджэхэри» дегъэлъагъу, ауэ гырэр зэрыIыгъыпхъэу худэIэтейртэкъым, «крест» жыхуаIэр хуэщIыртэкъым. Арат Музэриф къэзыгъэгубжьар, «сыт щIыхузэтемыIыгъэр?» жиIэу. Ныбжьэгъум зыкъытриIэтыкIыу хуежьати, сэ хуэздатэкъым, «увыIэт, ар абы и щIакхъуэщ!» жесIэри.
- НэгъуэщI сыт уигу къинэжа, БетIал, а щIалэм теухуауэ?
- Республикэм дилъэтыкIащ Ахъы Хьэсэн (спортымкIэ мастерщ гырэ къэIэтынымкIи штангэкIи), Жэмбей Музэриф, сэ - Липецк е Тамбов, сщIэжыркъым, дыкIуэу. Урысейм гырэ къэIэтынымкIэ чемпионат щекIуэкIыну арат. Кхъухьлъатэ дызэрысыр «Як-40» жыхуаIэрати, тхьэкIумэ Iупсыр Iуичыным хуэдизу макъышхуэ ищIырт. Мо тIур зэдэуэршэрырт, къызэрырадзэ щымыIэу. Сэ пщIэнтIэпсыр къызэжэхырт, къаруи-псэруи къысхимынэжауэ. АрщхьэкIэ сукIытэрти, закъезгъащIэртэкъым. Сытми, дынэсщ абыи, ди хьэпшыпхэр зэрыдгъэтIылъу, Ахъым зыкъызэкъуихри, «дышхэну хьэмэрэ зэпеуэр щекIуэкIынум деплъыну?» жиIащ. «Уэлэхьи, япэщIыкIэ дыплъэнщи, итIанэ хуиту дышхэнмэ!» пидзыжат Музэриф.
СпортымкIэ уардэунэр тпэжыжьэтэкъыми, декIуэкIащ. Си щхьэр къэсщтэнщи, кхъухьлъатэу дызэрысам сызэрызэхиукIам къыхэкIыу, си лъакъуэхэр щIэщIэу сезэшат.
Дынэсщ, бжэр Iутхри, деувэкIащ. Зыкъитхтэкъым, тщыгъыр къызэрыгуэкIт, модрейхэр спортым хуэщIахэмкIэ зэщыхуэпыкIат. ДызрихьэлIахэр ямылейуэ Iэпкълъэпкъ пIащэ зиIэхэт, иужьым къызэрыджаIэжамкIэ, чемпион защIэхэт - хэти олимп джэгукIэхэм къыщыхэжаныкIауэ, мыдрейхэри Европэм, дуней псом щытекIуауэ. Иужьым зэрызэхэтхыжамкIэ, а гупыр штангэм хуэIэзэти, «гырэ къэIэтынымкIи дащытекIуэнкъэ?» жаIэу, къызэрыхьауэ арат.
Арати, зы пIащэжь гуэрым, и Iэблэ кIащIэхэр игъэджэгурэ ней-нейуэ ди дежкIэ зыкъигъэзати («мыхэри дэнэ къыздикIар?» къытхужиIэ къыщIэкIынт), си гум къызэридзэри, Жэмбейм зыхуэзгъэзащ: «КхъыIэ, Музэриф, ихьи, и нэ вагъуэр егъэлъагъуж мы къытхущIэплъым!» жысIэри. Ар зэхэзыха Ахъыр Жэмбейм, утыкумкIэ хущIэрыIэ щIыкIэу еIунщIащ, мыдэ адыгэ джэгум зэрыдадзым хуэдэу.
Пэжым ухуеймэ, Жэмбейр зыкърихыу хуэпауэ пхужыIэнутэкъым, щыгъыну зэрихьэхэри хуэмыхъу защIэт. Сытми, ихьэщ абыи, и Iэ лъэныкъуитIымкIэ пут тIурытI зи хьэлъагъ гырэхэр къищтэщ, дридзейри, хуэмыбзэу кърихьэхыжу щIидзащ. Абдежым щэху хъуащ пэшышхуэм щIэтаи щIэсаи. Псори къоплъ ди гъусэм. Арати, къызэрырихьэхыж и Iэблэхэр и бгъуитIымкIэ щиукъуэдийри, захуабзэ щищIащ. КуэдыIуэрэ зэриIыгъым срогузавэ, е Iэпоху, е нэгъуэщI щIэщхъу къыщощI, жызоIэри. Зыгуэр жесIэнуи сигу къокI. Езым иIыгъщи-иIыгъщ, иридзыхыркъым, Iэу! Сэри, сыгузэвэщащи, си щIыбым псыр йожэх! Секунд 30-кIэ иIыгъа хъунщ.
АрщхьэкIэ, иридзыхын дэнэ къэна, Жэмбейм а иIыгъахэр зэрырихьэхам хуэдабзэу, хуэмыбзэу иIэтыжащ! ИIэтыжщ, кърихьэхыжри игъэувыжащ. КъэтIысыжащи, «еуэ, иджы уи зэфIэкIри (штангэр лъакъуэ лъэныкъуэкIэ къэсIэту зэрыщытар) къэгъэлъагъуэ!» жеIэри, зыкъысхуегъазэ.
«Дапщэ пылъыр?» сеупщIащ Ахъы Хьэсэн, си гъусэу нихьати. «Килограмм 75-рэ», - къызитыжащ жэуап.
ЩIэтри щIэсри къызоплъ, «Сыту пIэрэ мыбы килограмм 75-кIэ ищIэнур?» жыхуаIэу. Штангэр IитIымкIэ сIэтщ, къыщесхьэхыжым си пщэм дэслъхьэри, лъакъуэ лъэныкъуэр захуабзэу щIэсшиикIащ, а псом къадэкIуэуи, мыдрей лъакъуэмкIэ хьэмбыIуу щэ сетIысэхри, сыкъэтэджыжащ.
Асыхьэтым сыкъаувыхьащ, «Дэнэ укъыздикIар, сыт иджыри къэс ущIэдмыцIыхур?» жаIэу. «Пщэдей зэхьэзэхуэм дыщызэхуэзэнщ!» жытIэри, щыри дыкъыщIэкIыжащ, нэгъуэщI жэуап едмыту.
Ахэр щIыжысIэжыр Жэмбей Музэриф и цIэр къыхэзгъэщын щхьэкIэщ. Мис апхуэдэ нэщэнэхэр дэслъэгъуащ абы.
- Музэриф и хьэл-щэну щытахэми укъытхутепсэлъыхьыркъэ, БетIал?
- Мы щIалэм нэхърэ нэхъ зэтет, нэхъ къабзэ, пщIэ-нэмыс зыхэлъ, захуагъэм и телъхьэ, хьэл дахэ зиIэ къытхэтакъым. И пIэ къипшми, уи гугъу къищIынутэкъым. Бахъсэн щыIэ СУ-I4-м щылэжьащ, самосвалыжь ису. Езыр щхьэемыгугъут, гу пцIанэт, бзаджагъэ жыхуэпIэр ищIэртэкъым.
- И кIуэдыкIэ хъуар сыту пIэрэ?
- Пэжыр бжесIэнщи, мы щIалэр операцэ щащIи-сыти, и Iуэху зыIути сыщымыгъуазэу сыкъекIуэкIащ. I983 гъэ лъандэрэ спортым дыхэтыжатэкъым. Сэри IуэхущIапIэ гуэр сыIуту, модрейри нэгъуэщI IэнатIэ щылажьэу, зэпэIэщIэ дызэхуэхъуауэ дыкъекIуэкIат. Ауэрэ, зэгуэр и къуэш нэхъыщIэм сыхуэзати, сыщIэупщIат: «Сыт хуэдэ?» жысIэри. «Сымаджэщым щIэлъу, операцэ ящIри къелакъым!», жиIэри къызэщхьэкIуат. Ар хуабжьу си жагъуэ хъуауэ щытащ.
Епсэлъар КЪУМАХУЭ Аслъэнщ.
