ДИГОР ЖЬАНЭ

Узыхуейр умыщIэжу щхьэукъуэрилэ ухъуарэ дунейм утезашэу щIэбдзамэ, уи псэм и хущхъуэгъуэри, зыхуэчэму къилъыхъуэри щIэщыгъуагъэкIэ гъэнщIа, зыхимыщIыкIыу щытам лъэзыгъэIэс гъуэгуанэ телъыджэрщ, укъыщыщIидз щIыпIэхэм къыщыунэху теплъэгъуэхэмрэ нэгузыужьыкIэу къыщыпхулъыкъуэкIхэмрэ гу зэIухакIэ уазэрыпэджэжырщ.
Иджыри къыздэсым ущымыгъуэзарэ къыплъэмыIэсыщэу къэгъуэгурыкIуа щыIэкIэ-псэукIэхэм, ипэкIэ уздэщымыIа щIыпIэхэм зекIуэ гъуэгуанэм ущыхуашэкIэ, укъыщыщIидзам, «уарэ, аргуэру сыкъыщыпсэужаи!» жыуигъэIэу, зэщIэнауэ щыта уи Iэпкълъэпкъри къыщызэщоуж, уи псэри тыншыгъуэ гуэрым щыхохьэж. Абы къыдэкIуэу, пIейтеиныгъэ хьэлэмэтхэр зыхэзыщIэ уи гум и къеуэкIэм арэзы укъищIрэ уи пкъым къаруущIэ къызэрыхыхьэжари къапщIэу, нэхум зыхубошииж.
Гукъыдэжыр къэзыIэт зэхъуэкIыныгъэ телъыджэхэм я къежьапIэри, гум апхуэдэ псэхугъуэ къезытыжри зекIуэ гъуэгуанэм къыщыбдэунэху теплъэгъуэхэм нэ щIэщыгъуэкIэ уазэрыIуплъэрщ, умыцIыхуу щытам, сыкъызэфIигъэщIэнущ хужумыIэу, «къоджам» узэрыпэджэжырщ. Апхуэдэ нэщэнэр хахуагъэм, лIыгъэм я зы къэкIуэгъуэуи къалъытэ.
Лъэныкъуэ куэдкIэ узыузэд, узыпсыхь, уи акъылыр нэхъ жан зыщI щытыкIэщIэм япэхэм къыпфIэмыIуэхущэу щыта Iуэхугъуэхэм утрагъэгушхуэ, уи гур гукъэкIыфIхэм яхузэIууегъэх, а псом къадэкIуэуи, гъащIэр хьэлъэ къыпщызыщIу щыта гупсысэ лейхэми уакъыхешыж.
Дауи, тщыщ дэтхэнэми ипэкIэ дымыгъэунэхуам гъунэгъу зыщыхуэтщIкIэ, зымащIэкIэ нэхъ мыхъуми дымыгузэвэнкIэ Iэмал иIэкъым. Ар гурыIуэгъуэщ, ауэ, итIани, гъуэгуанэу дызытехьэм ди гущIэм аддэ жыжьэу къыщызэщIищIэ хъуэпсэгъуэ бзийхэм дэтхэнэ ди зы лъэбакъуэри чыгъуафIэ ящI, ди псэмрэ ди пкъынэлъынэмрэ зыхэзыгъэбыдыхьауэ хэлъа щтэIэщтэблагъэхэр хагъэкъэбзыкIыж икIи къаруущIэхэр къытхалъхьэжри, гукъыдэжкIэ гъэнщIа щытыкIэ телъыджэм дыхашэж.
ИпэкIэ здэщымыIа щIыпIэхэм къыщыпкърыхьауэ щыта нэжэгужагъэр цIыхум абы иужькIэ зэи щыгъупщэнукъым икIи апхуэдэ щытыкIэм ар зэгуэр изышауэ щыта щхьэусыгъуэм къытригъэзэжурэ игъэлъыхъуэнущ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, зи гугъу тщIы «тыгъэ лъапIэм» хуэдэкIэ абы къетар, лIыгъэр и пщалъэрэ «зекIуэр зыщигъэхьэу», тыншыгъуэ здыщыхуамыгъэхьэзыра щIыпIэхэм зэразрипщытарщ, зэралъэIэсарщ.
 Лъакъуэрыгъажэм пэсщI щыIэтэкъым
Сыщынэхъ щIалэхэм къыщыщIэдзауэ лъакъуэрыгъажэкIэ къэжыхьыныр, пэсщI щымыIэм хуэдэу, фIыуэ слъагъурт. Абы сытесу сыздынэмысын щымыIэу нэхъ балигъ сыщыхъуахэми къысщыхъурт.
     Езы «гъущIышым» къищынэмыщIа, уи Iэпкълъэпкъым и гуащIэмрэ и къару мащIэмрэ фIэкIа нэгъуэщI узыщыгугъын ббгъэдэмылъу, гъуэгуанэ пыухыкIа гуэрым зеппщыту ар къыщызэбнэкIкIэ, зыми иумылъытыфын гурыфIыгъуэ гуэр къыппкърохьэри, узэщIещтэ, псом хуэмыдэжу узытехьа «лъагъуэр» узэрыщымыгугъауэ щIэщыгъуагъэкIэ гъэнщIа къэкIухьыкIэм щыхуэкIуэжхэм деж.
Сигу къинэжа апхуэдэ зекIуэкIэ нэхъ «щIагъуэхэм» ящыщ зыуэ къыщIэкIащ лъакъуэрыгъажэкIэ Налшык сыдэшэсыкIыу сыкъыщыхъуа Лэскэн ЕтIуанэ къуажэм япэ махуэм къриубыдэу сынэсауэ зэрыщытар, къыкIэлъыкIуэ пщэдджыжьым нэху сыкъыщекIа псыхъуэм сыдэту, километр 20 хуэдизкIэ сыдэжеижу, абдежым гъуэгум здригъэбгъунлъэкI Осетиер здэщыIэ лъэныкъуэмкIэ зэресIуэнтIэкIар, а Iэхэлъахэм Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъ къыщыпэгъунэгъу Ираф куейм и къуажащхьэ Шэгуолэ (Чикола) зэрыхуэзунэтIар, аргуэрыжьу ипщэ лъэныкъуэ зысщIу километр 22 хуэдизкIэ сызэрыдэжеяр, тIуащIэ абрагъуэм Урыху къыщыдэкъуэлъыкIхэм деж шэджагъуэ мыхъуу сызэрыIушэсар, а щIыпIэ дахэм, зыплъыхьынкIэ сыщрикъум, ищхъэрэ лъэныкъуэ зыхуэсщIу сыкъызэрыIукIыжар, бгыр сыбгынэу тафэм сихьэжами, тIуащIэм «сыбгъурышэсэжу», Хьэтуей адыгэ къуажэжьым ипщэкIэ къегъэщIылIа и щIыгум сыкъызэрыщыхутар, пшапэ зэхэуэгъуэр къызэрыблэгъам гу лъыста пэтми, Налшык - Владикавказ гъуэгу нэхъыщхьэм сыхуемыплъэкIыу, ерыщагъри зытезгъакIуэу, сыкъызыдэкIа Лэскэн ЕтIуанэ жылэм мэз лъапэ защIэкIэ а махуэм сыкъызэрыхуэкIуэжар…
 Къыщыунэху тIуащIэр къызэрымыкIуэу дахэщ
Езы гъуэгум и гугъу тщIынщи, «гъущIышымрэ» сэрэ дыкъыщежьэм «мураду» тщIам дытемыкIынумэ, Ираф куейм и къуажащхьэ Шэгуолэ здэщыIэ лъэныкъуэмкIэт здэдгъэзэн хуейри, зидмылъэфыхьу икIи гуитIщхьитI зыдмыщIу абыкIэ етIуэнтIэкIащ.
СэмэгумкIэ езыгъэзэкIа гъуэгум сыздрижэм, Даргуэм зи фIэщыгъэ псы гуэж цIыкIур къызэзнэкIри, куэд дэмыкIыу Толдзгун къуажэм сыдэлъэдащ. Ар Лэскэн Езанэм зэрыпэжыжьэр километрийщ, Касалкун псым и Iуфэм Iусщ. Мы зэманым абы цIыху 500-м тIэкIу щIигъу дэсщи, и нэхъыбэр дигор осетинщ. ЩIыпIэцIэр тIууэ зэхэухуэнащ: «толдзэе» - жыгей, «гун» - гуэрэн (адыгэбзэм хуэбгъакIуэмэ «жыгей гуэрэн»).
Псыхьэлыгъуэ зырызурэ Хъырзынэпсыр къыщыщIидзэ мылылъэ къуршхэм километрищым щIигъу я лъагагъщ. Абы зыкъыщызэщIикъуэ къуршылъэ тIуащIэр лъэныкъуитIымкIи шытх зэрамыщIэжьхэмкIэ къэувыхьащ. ЩIыпIэцIэхэр джыным куэд щIауэ яужь ита Твёрдый Александр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, «Хъазнидон» псалъэр IыхьитIу зэхэтщ: «хъызны»-рэ «дон»-у (адыгэбзэм хуэбгъакIуэмэ, «псы»-рэ «бэв»-у). ФIэщыгъэр псыр зыдэт къуэр хъупIэкIэ зэрыбейм къытехъукIауэ жаIэ. Километр 40 и кIыхьагъщи, Хъазнидон къуажэм деж Урыху щыхолъэдэж.
Толдзгунрэ Хъазнидонрэ я зэхуаку дэлъ километри 5-р тыншу къызэзнэкIащ. Тхыдэм ириплъэжхэм къызэрахутамкIэ, иужьрейм теухуа япэ хъыбарым I753 гъэм ягъэхьэзырауэ щыта дэфтэрым ущрохьэлIэ. Абы къызэрыхэщыжымкIэ, «Къарэджэу» осетин жылэр адыгэпщ Къетыкъуэхэ я IэмыщIэ илъащ. Ди зэманым а къуажэм цIыху миным нэблагъэ дэсщ.
Хъырзынэпс Урыху щыхэхуэжым деж къыщыунэху тIуащIэр къызэрымыкIуэу дахэщ. Мыбдежым уэру щызэхуос зи нэгу зыщезыгъэужьыну гукъыдэж зыщIахэр. Осетием щыпсэухэм къищынэмыщIа, абыхэм яхэтщ нэгъуэщI щIыпIэ къикIахэри. Девгъэгупсысыт атIэ: тщыщу хэтыт емыхъуэпсэнур, абы къыдэкIуэуи, зи нэр зытемыдиенур зыхуэплъэ тафэм щхъуантIабзэу щыуфафэ удзылъэ гъуэфылъэр пхъэщхьэмыщхьэ къызыпыкIэ жыг баринэхэмкIэ къэухъуреихьыжарэ зыщызыгъэпсэхухэм ящыщу тещхьэукъукIахэр гущэкъу уэрэд щIигъэдэIу фIэкIа умыщIэну, зи даущ макъыр къэзыгъэIу Урыхужь лъэбакъуэ бжыгъэкIэ фIэкIа зэрыпэмыжыжьэр и нэгу къыщIэуватэмэ. Нэм къиплъыхь Iэгъуэблагъэм апхуэдизкIэ узыIэпешэри, «Урыхужь телъ лъэмыжыжьым сызэрытелъадэу, сыкъыщыувыIарэт!» жыуегъэIэ. А псори, дауи, зэлъытыжар щIыуэпсыр зэрызыхэтщIэщ.
Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм и Iуащхьэжьхэмрэ абыхэм къедза бгыжьхэмрэ я щыгум илъэс минкIэрэ щызэтрищIа мылыжьхэр зи къыщIэдзапIэ Урыхужь и кIыхьагъыр километри I04-м ноблагъэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Александровскэ станицэм деж Тэрч щыхохуэж.
Шэгуолэ
Псым адрыщIкIэ къэлъагъуэ губгъуэм Ираф куейм и къуажащхьэ Шэгуолэ зыщытриуфэбгъуащ. СыкъыщыувыIа лъэмыжым къыщыщIэдзауэ абы нэс дэлъыжыр километритху къудейти, а «ичыгъуэ тIэкIур», гугъу сызэрыдехьа щымыIэу, къызэзнэкIащ. Махуэм и зыкъэIэтыгъуэу сыдэлъэдащ зи гугъу сщIы губгъуэрыс осетин жылэм. Мы зэманым абы цIыху мини 7-м нэблагъэ щопсэури, и нэхъыбэр дигор осетинщ.
Илъэс 250-рэ ипэкIэ ищхъэрэкIэ къикIыу, Кавказыр зыубыду хуежьахэр, XIX лIэщIыгъуэм икухэм ирихьэлIэу, осетинхэм ящыщу муслъымэн дин зезыхьэхэмрэ чыристану зыкъэзылъытэжхэмрэ зэрызэхагъэщхьэхукIыным яужь ихьат. Апхуэдэу, I852 гъэм, урыс джыназ Воронцов Иван зи пашэ комиссэм хэтахэм Стур-Дигора, Ахсау, Махческ, Галиат, Фаснал, Дур-Дур къуажэхэм муслъымэн дин зезыхьэу дэсахэр лъэщыгъэкIэ къыдагъэIэпхъукIри, ижькIэрэ Къэбэрдейм ейуэ щыта щIы кIапэу иджырей Къугъуэлъкъуей адыгэ къуажэжьым ипщэкIэ щыIэ мэзым и адрыщI тафэ абрагъуэм трагъэтIысхьащ. ИкIи, Шэгуолэ псы цIыкIум и Iуфэм а зы илъэсым къриубыдэу Вольнэ-Магометановскэ къуажэр («Муслъымэн щхьэхуитхэм я жылагъуэр») къыщызэрагъэпэщащ. А зэманым абы дэсар цIыху 500-м нэблагъэщ.
А зэманым Кавказ администрацэм и жэрдэмкIэ Урысей пхащIэм кърагъэIэпхъукIхэмрэ Украинэм къикIа мэкъумэшыщIэхэмрэ Тэрч областым уэру кърагъэтIысхьэрт. Ахэращ «Муслъымэн щхьэхуитхэм» я къуажэм къегъэщIылIа Iэгъуэблагъэм хутор I2 къыщызэзыгъэпэщауэ щытар.
                    Фэеплъ телъыджэ
Шэгуолэ сызэрыдэлъадэу, сIыгъ «фэлъыркъэб» цIыкIум итыр абы дэт псы къижыпIэхэм ящыщ зым деж щызэсхъуэкIри, гъуэгу сытехьэжащ, къуажэм ипщэкIэ щыIэ жьэгъущIэт сэтей кIыхьышхуэм сыхуэкIуэу. Лъакъуэрыгъажэм сызэрытесу, зызоплъыхь икIи сыпходэIукI. Гу лъызотэ нэм къызэщIиубыдэ Iэгъуэблагъэр щхъуантIагъэм зэрыщIигъэнами, Мэзылъэ шытхым и Iуащхьэхэр абы зэрыщхьэщылъэгыкIми, ижь лъэныкъуэмкIэ гъунэгъу къэхъужа Урыхужь зыщIэпсэлъыкIыжрэ щызэщIэжьыуэжу зэрыщешкIурэхми. Сэмэгу лъэныкъуэмкIэ, гъуэгум метрипщI хуэдизкIэ пыIукIуэтыкIауэ, жыг лъахъшэ цIыкIурэ чыцэ гуэрэнкIэ зэхэкIыхьыжа мэз кусэ кIыхьым зыщеуплIэнщI.
«БгырыкIуэ лъагъуэм» япэу сызыхуиша жылэр, Ахъсэрисар, «Муслъымэн щхьэхуитхэм» я къуажэм километр 12-кIэщ зэрыпэжыжьэр.
     Ахъсэрисар и «пщэдыкъ» къыдэсыр, ди зэманым ныкъуэбгынэ хъуа, мэзпыупщIхэм я жылэ цIыкIуу щыта Къэлыхъущ. Абдежыр и щIэдзапIэщ Урыху Къырылъэ шытхым лIэщIыгъуэкIэрэ щыпхиугъуэныкIа мывалъэ къуэкIий куум. Абы зэрымыщIэкIэ япэу дэплъэ дэтхэнэми гущтэ имыщIынкIэ Iэмал иIэкъым. ЗэдыгуаупсыкIа фIэкIа умыщIэну захуабзэу зэдех бгы нэпкъыжьитIым къагъэщIащ километритху зи кIыхьагъ, метр 70-м нэблагъэ зи куууагъ дурэшыжь шынагъуэр. Аращ «Дигор жьанэ» («Ахсиндтэ») хъужыр. Мы щIыпIэр и «куэбжэщ» Кавказым щынэхъ уардэ, щынэхъ бгъуфIэ дыдэхэм хабжэ Дигор тIуащIэм. И зэвыпIэ дыдэм, зыгуэрхэм ягу къэкIри, псым иризэпрыкIын папщIэ, мывэ гъэжам къыхащIыкIа лъэмыж тралъхьащ. ЗыплъыхьакIуэ къакIуэхэри щIыпIэрысхэри зэпрыкIыпIэм (кIуэ ар абыхэм къызыхахар уэ къащIэ!) «Iиблис лъэмыжкIэ» йоджэ. Мывэ лъэмыжым адэкIэ, псым и жапIэмкIэ зы километр хуэдизкIэ уекIуэтэхыжмэ, мы зэманым цIыху зыдэмысыж Дидинатэ къуажэ цIыкIум урихьэлIэнущ.
Си япэ къыIухьэгъуэти, сфIэгъэщIэгъуэныщэ хъури, зэпрыкIыпIэм сыщхьэщыуващ. Мывэ хьэкхъуафэр и теплъэу, зэхуэзэвыбзэу зэшэлIа къырыжьитIым я лъабжьэ дыдэм ДыкъэзыгъэщIам дигъэзэгъа псы къикъуэлъыкIым шынагъуэрэ IэубыдыпIэншэу зэрыщызихъунщIэм укIэлъыплъыныр псэр зыгъэхьэшкIурашкIуэщ, гур зыгъащтэщ.
ЗэвыпIэм уфIэкIмэ, МацIутIэ лъапэрытым уохьэ. Абдежым бгыхэр нэхъ щызэкIэщIокIуэт, тIуащIэри Iэхуитлъэхуит щохъуж. Ауэ ар итIанэщ…

Тхыгъэри сурэтхэри КЪУМАХУЭ Аслъэн ейщ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 08:57

ХЬЭЩIЭХЭМ ДЫКЪЫХАГЪАЩIЭ

Урысей Ипщэмрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ регби 7-мкIэ пашэныгъэр къыщыхьыным теухуа зэхьэзэхуэ иджыблагъэ Налшык къалэм щекIуэкIащ.

29.03.2024 - 08:56

ГУАПЭУ ЯГУ КЪАГЪЭКIЫЖ

КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист, Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, «Советская молодёжь» газетым и редактор нэхъыщхьэу щыта Къардэн Мухьэм

29.03.2024 - 08:56

ХАДЭХЭКI ФIЭIУГЪЭХЭМКIЭ ДЫПАШЭЩ

Пхъэщхьэмыщхьэмрэ хадэхэкIымрэ къыхащIыкI консерву Кавказ Ищхъэрэм къыщыщIагъэкIым и процент 90-р Къэбэрдей-Балъкъэрым къылъос.

28.03.2024 - 09:03

АДЫГЭХЭМ Я КЪЕЖЬАПIЭР

   ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ.

28.03.2024 - 09:03

КАСПИЙСК ЩЫЗОХЬЭЗОХУЭ

Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм.