Адыгэм лей къылъысар имыгъэгъун щхьэкIэ и гъащIэр итыфынут. Ар зэи тхьэусыхакIуэ кIуэнутэкъым, «лей къызихащи, унафэ хуэфщI, суд фщIэ» жиIэу. АтIэ, и псэр пытмэ, къращIар ирищIэжынут. КъауIар лъэрымыхь хъуарэ езым хузэфIэмыкIынуми, лъэпкъым цIыхухъу исмэ, абы лейр игъэгъунутэкъым. Арат судри унафэри. 
Зыгуэр къауIамэ е къаукIамэ, лей зезыхьамрэ зытехьамрэ я лъэпкъхэр бий зэхуэхъурт икIи Iэмал имыIэу ялъ ящIэжын хуейт. КъэзыуIам е къэзыукIам и лъэпкъым щыщу хэт къахуэзами, абы деж лъыр щащIэжынут, ауэ езы дыдэр къапэщIэхуэмэ нэхъ къащтэрт. КъэзыукIар яукIыжу, ар зыукIар яукIыжурэ лъэпкъитIыр хьэлэч щызэрыщI куэдрэ къэхъурт. ЛъэныкъуитIми ящыщу зыри пхуэтхьэусыхэнутэкъым. Апхуэдэ гуауэ къуажэм къыдэмыхъуэным псори хущIэкъурт. Псалъэм папщIэ, апхуэдэ Iуэху къэхъуамэ, къуажэ лIыжьхэр зэхуэсырти, лъэпкъитIыр зэрызэгурагъэIуэжыным егупсысырт.
 Къуажэ лIыжьхэр лей къызытехьам деж кIуэрти хуэгузавэрт: 
- Фэбжь хъуами, тхьэм лажьэ имыщIкIэ, Iуэху къыфтепсыхар хуабжьу ди жагъуэ хъуащ. Лей къывэзыхам тхьэм къыхуимыгъэгъукIэ, дэри хуэдгъэгъункъым, – жаIэрти ягу фIы хуащIырт. УIэгъэр зыхуэдэри Iуэхур къызыхэкIари зрагъащIэрт. ЯуIар къуаншэу щытми, зыуIар арат нэхъ ягъэкъуаншэр. УIэгъэ ящIам деж къыдэкIыжа лIыжьхэр зэрыIыгъыу уIэгъэ зыдзам деж кIуэрт. 
- Фыкъуаншэщ, фыбзаджэщ, фыIэпей-лъэпейщ, къуажэм бэлыхь къыдэфлъхьащ, къуажэм дахум фыхуэдэщ, фыугъурсызщ, – жаIэрти егиерт, ягъэшынэрт, ищIам хущIрагъэгъуэжырт. ЛIыжьхэр абыкIэ зыхэтыр къуаншагъэ зылэжьар ягъэшынэу, «дыщыуащ, унафэ къытхуэфщI» жрагъэIэну арат.
Апхуэдэм деж къуаншагъэ зыбгъэдэлъхэм: 
- Къуажэм узыхь дыфхухъу, дыкъуэншащ, къытхуэвгъэгъу, жылэм къытхуэфщIыр ди унафэщ, – жаIэрти, лIыжьхэм я IэмыщIэ зралъхьэрт. ЛIыжьхэри зыхуейр арати, Iуэхум хуит хуэхъурт.
 - АтIэ, унафэу фхуэтщIымкIэ фыарэзыуэ ди IэмыщIэ зыкъифлъхьэ! – жаIэрт. 
- Берычэт бесын, жылэм узыхь дыфхухъу, фэ къытхуэфщIыр ди унафэщ, – жаIэрти я Iуэхум унафэ тращIыхьыну жылэр хуит ящIырт.
Удын зыдзам удын къызэрытехуэжынур фIыуэ ищIэрти, ар зытримыгъэхуэжын щхьэкIэ, сытри къыпхуищIэнут. Арат ар Iуэхум псынщIэу щIеувалIэри. 
Хуитыныгъэ къаIэрыхьа нэужь, лIыжьхэр уIэгъэ зытехуам деж аргуэру кIуэрт. УIэгъэм еплъырт, Iэзэм еупщIырти, зэрыхъужыну зэманыр зыхуэдизыр зрагъащIэрт. А псори тэмэму зэхагъэкIа нэужь, уIэгъэ зытелъым епсалъэрт.
 - Удын къыптехуар ди жагъуэщ, лей къыплъысауэ къыдолъытэ. ЛIы ущыхъукIэ, е укъауIэнщ, е буIэнщ. Уэ ущыпэублэкъым, укIэухкъым, апхуэди къохъу. «Iей мыхъу фIы хъужыркъым» жыхуаIэращ. Лей къуахар яхуэдгъэгъункъым. Къуажэ щыхъукIэ, апхуэдэ гуэрхэри къыдохъуэ, апхуэдэ Iэджэми унафэ тращIыхь. Уи Iуэхур тIэкIу мыхъумыщIэ хуэдэу хъуами, тхьэм захуэм хуигъазэ. Ди IэмыщIэ зыкъифлъхьэу фи Iуэхум унафэ тетщIыхьыну хуит дыкъэвмыщIмэ, ди гуапэкъым икIи дыарэзыкъым, – жраIэрт. 
Удын зытехуа адыгэлIыр абыкIэ арэзы хъункIэ Iэмал иIэтэкъым. Ар зыхуейр къращIар ярищIэжыну, уIэгъэ къезыдзам уIэгъэ тридзэжыну арат. 
- Берычэт бесын, жылэ, ди Iуэхур къыффIэIуэхуу фыкъызэрыкIуам щхьэкIэ. Абы нэхърэ нэхъ гугъуехь тхьэм къывимыткIэ. Жылэр бэлыхьым тхьэм щихъумэ, жылэм щхьэузыхь дыфхухъу! Ауэ япэщIыкIэ къыдащIар етщIэжынщи, итIанэ жылэм сыт хуэдэ унафэ фыхуейми къытхуэфщI! Дэ къыттехуа удыныр мыхъужауэ зыри вжетIэфынукъым. Ди унафэ дэ тщIыжынщ, – жаIэрти, зытрамыгъэхьэурэ зыкIэлъагъакIуэрт.
Ауэ лIыжьхэри мы Iуэхум яужь щIихьэр абы хуэдэ джэгу цIыкIукIэ ягъэбэяужын мурадтэкъым. 
- Фи Iуэхур ди IэмыщIэ къифлъхьэу унафэ тетщIыхьыну хуит дыкъэвмыщIмэ, нобэ щыщIэдзауэ фи пщIантIэ дыкъыдыхьэнкъым, фылIэми фыщIэтлъхьэнкъым. Нобэ фыкъыдэмыдаIуэми, фэри жылэм фыщыхуеин къэхъужынщ. Жылэм емыдаIуэу фIы зэхъулIа щыIэкъым, фыщIегъуэжынщ. Фыкъыдэлъэпауэу аракъэ? ДяпэкIи фи набжьэ щIэлъ, къыфщыщIынур зыхуэдэр фщIэрэ? – жаIэрти, зэрагъэшынэным пылът икIи икIэм-икIэжым къагъэдаIуэрти, Iуэхум унафэ тращIыхьыну хуит зыкърагъэщIырт. 
Зэманым декIуэкI хабзэм тету, лIыжьхэм я унафэкIэ, «медат» (Iуэхум и унафэр зыщIынухэр) жаIэрти лъэныкъуитIми лIы тIурытI храгъэхырт. Апхуэдэр къуажэм щыщми хамэ жылэми хъунут. 
ЛIы тIурытIыр зэпэтIысырт, къуажэ старшынэр яхэтIысхьэжырти унафэ ящIырт.
 Медату хахахэр псом япэу уIэгъэм деж кIуэрти еплъырт, Iэзэм IэзапщIэу къариухылIэнур зыхуэдизыр зрагъащIэрт. Абы иужькIэ уIэгъэ зыдзам уIэгъэр зридзам хуищIэн хуейхэр къалъытэрти, унафэ пыухыкIа ящIырт. 
Унафэу ящIынур зэфIэкIа нэужь зэбий лъэныкъуитIми тхыгъэ къыIахырт: «Фэ фщIа унафэмкIэ дыарэзыщ» жиIэу иту, ауэ ар къыщыIахым деж унафэ ящIар зыхуэдэм зыри щыгъуазэтэкъым. А унафэм мыпхуэдэуи хатхэрт – сымаджэр хъужу къэтэджыжыху зэбиитIми гъуэгу зэхущанэну. НэгъуэщIу жыпIэмэ, зэбий лъэпкъитIым ящыщ зэхуэзамэ, гъунэгъу зэхуэмыхъупэ щIыкIэ гъуэгум дадзыхын хуейт. Дэзыдзыхам мыдрейр кIэлъыкIуэу еуэрэ иукIамэ, ари ягъэкъуэншэнут… 
Мы унафэ псори зэфIэкIа нэужь абы лъэпкъитIри щыгъуазэ ящIырт. 
Къыщыхъу щыIэт мылъкур зытын хуейр а мылъкур фIэкуэдыIуэу арэзы щытемыхъуэ, щытхьэусыхэ. Ауэ мы дунейр хъурейуэ къызэхикIухьами, дэнэ щымытхьэусыхами, медатым ящIа унафэр зыми къикъутэфынутэкъым. 
УIэгъэр хъужа нэужь, унафэ ящIам тету, гъэфIэж хурагъэщIырт, зыуIар яуIам деж кIуэрти, «сыкъуэншащ, къысхуэгъэгъу», жиIэрти я Iэр зэрагъэубыдыжырт, биигъэ зэхуамыIэжу зэгурагъэIуэжырт. 
Къуажэм укIыгъэ гуэр къыдэхъуамэ, «нэгъуэщI гуауэ къэмыхъу щIыкIэ» жаIэрти, къуажэдэс лIыжьхэр зэхуэсырт, ежэрти, пIалъэ къыхамыгъэкIыу зэрызэгурагъэIуэжыным хэтт. ЛIыжьхэр мыбы нэхъ елIалIэрт, нэгъуэщI гуауэ къытрамыгъэхъуэжу Iуэхур зэфIэкIыху етIысэхынутэкъым. «Бэлыхьым бэлыхь къытехъуэжурэ, къуажэр гуауэ хэмыкI хъунущ», – жаIэрти, зэрыжылэу Iуэхур зэрызэтрагъэувэжыным хущIэкъурт. 
Адыгэ зэбиикIэм лIыгъэрэ хабзэрэ хэлъу щытащ. 
 

ЩОДЖЭН Хьэзешэ.