Пасэрейхэм я псэуалъэхэр щаухуэрт тенджызхэм, гуэлхэм, псы ежэххэм пэгъунэгъуу. Арати, псыр цIыхухэм яхуэхъуащ япэ «гъуджэ». Пасэрей цIыхухэм я теплъэр тралъагъуэрт псы щIыфэм. Абы къыхэкIыу, псым удыгъэ гуэрхэр хэту, щэху куэд игъэпщкIуу къалъытэрт. Пасэрей цIыхухэр щыпсэуа бгъуэнщIагъхэм кумб цIыкIухэр зиIэ мывэ мыинхэр къыщагъуэтыжащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, фалъэ щIыкIэу щыт мывэхэм псы иракIэрти, гъуджэ папщIэу къагъэсэбэпырт.
Япэ дыдэу къэунэхуа гъуджэхэр къыхэщIыкIат обсидиан (мывэ лъэпкъыгъуэщ) гъэджэфа тыкъырхэм. Апхуэдэ мывэхэр къыщагъуэтауэ щытащ Тыркумрэ Америкэмрэ. Археологхэм Мысырым, Месопотамием, Китайм къыщагъуэтыжащ дыщэм, дыщэ хужьым (платинэм), дзэхум, гъуаплъэм къыхэщIыкIа гъуджэхэр. Абыхэм я зы лъэныкъуэр дахэу гъэщIэрэщIат. Ди эрэм ипэкIэ 2500-I500 гъэхэм Африкэм и ищхъэрэ лъэныкъуэм щыIа керм культурэр цIэрыIуэт гъущIхэкI гъэджэфахэм гъуджэ къыхащIыкIыу зэрыщытамкIэ. Керм и IэпщIэлъапщIэхэм ящIа гъуджэ куэд къагъуэтыжащ ди зэманым. Гъуджэхэм щытепсэлъыхьащ пасэрей физик, астроном Птолимей и «Оптика» лэжьыгъэм.
Нэхъ иужькIэ къежьащ гъуаплъэмрэ дзэхумрэ зэхэгъэвауэ къыхащIыкI гъуджэхэр. Ауэ ахэр зыIэрызыгъэхьэфыр къулейхэрт. Ди эрэм и 1- нэ лIэщIыгъуэм гъуджэ ящIын папщIэ абдж къагъэсэбэпу хуежьащ. Урым щIэныгъэлI Плиний Нэхъыжьым жиIэрт Сидон (иджырей Ливаным) абджым гъуджэ къыщыхащIыкIыу щытауэ. Абджым и зы лъэныкъуэм гъущI пIащIэ тегъэлъэдат. Пэжщ, апхуэдэ гъуджэхэм нэгур тэмэму къарыщыртэкъым, зэблэшауэ къагъэлъагъуэрт. Пасэрей Урымым гъуджэхэр дыжьыным къыщыхащIыкIыу щытащ. Ди эрэм и 500 гъэхэм гъущIым къыхэщIыкIарэ дыжьын зытегъэлъэдэжа гъуджэхэр Китайм щащIырт.
Ику ит лIэщIыгъуэхэм абджым къыхащIыкI гъуджэхэр зэращI Iэмалхэм зрагъэужьащ. XIII-нэ лIэщIыгъуэм Голландием, Бельгием, Германием и гъуджащIэхэм абдж пIащIэпсхэм гъущIыкIэ зэхэгъэвахэм къыхэщIыкIа ткIуаткIуэ тракIэурэ гъуджэ зэращI IэмалыщIэр къагъэIурыщIащ. I373 гъэм Нюрнберг къыщызэIуахащ япэ гъуджэ цехыр. 1507 гъэм Венецием щыщ Галло зэкъуэшитIым я фIыгъэкIэ къэралыр фIагъкIэ псоми ятекIуэ гъуджэхэр къыщыщIагъэкI щIыпIэ хъуащ. XVI-нэ лIэщIыгъуэм Мурано хытIыгум щыIэ гъуджащIэхэм зыри зыщымыгъуазэ IэмалыщIэхэр къагупсысащ. Абыхэм я гъуджэхэр нэхъ инт, нэхъ цIанлъэт. Венецием щащI гъуджэхэм къыщагъэсэбэп Iэмалыр хэIущIыIу ящIыну хуиттэкъым. Закон щыIэт а щэхур зыгъэIу гъуджащIэм и судыр укIкIэ ящIэн хуейуэ. Венецием щащI гъуджэхэр дахэт, лъапIэт, гъэщIэрэщIат. Апхуэдэ къэзыщэхуфыр нэхъ къулей дыдэхэрт. Зи лъапсэ зыщэж щыIэт, абы къыщIих ахъшэмкIэ Венецием щащIа гъуджэ екIу къищэхун папщIэ. Уеблэмэ быдапIэхэм апхуэдэ гъуджэ дагъэувэным къэрал мылъкум хэщIыныгъэ иритырт.
Абы щыгъуэ ящIа гъуджэ куэд ди зэманми къэсащ. XVI - нэ лIэщIыгъуэм ящIа апхуэдэ зы гъуджэ къалъытащ тхыдэм щынэхъ лъапIэ дыдэу. Ар Франджым и пащтыхь гуащэу щыта Медичи Марие (1575 - 1642) Венецием я гъуджащIэхэм тыгъэ къыхуащIауэ щытарщ. Нобэ а гъуджэ телъыджэр Луврым (Париж, Франджым) щахъумэ. Абы и уасэщ еврэ мелуани I0.
Франджым и пащтыхь Людовик XIV - нэр гъуджэхэм егъэлеяуэ дихьэхырт. Абы и пащтыхьыгъуэм Венецием щащI гъуджэхэм ящыщ къэщэхуным къэралым и мылъку куэд трагъэкIуадэрт. Я мылъкуми хэмыщIу, гъуджэхэр езым я деж къыщыщIагъэкIыжын папщIэ, франджыхэм XVII - нэ лIэщIыгъуэм Мурано хытIыгум щыщ IэпщIэлъапщIищ щэхуу кърашауэ щытащ. Венецием и гъуджащIэхэр къэралым иришэжащ, ауэ абы ирихьэлIэу франджыхэм къащIакIэт гъуджэ щIыным и щэхухэр. I665 гъэм Франджым езым гъуджэ къыщIагъэкIыж хъуащ.
Гъуджэ дунейм нэхъ телъыджэ дыдэу хэтхэм ящыщщ Людовик XIV-нэм и тетыгъуэм яухуа Версалым и Гъуджэ галереер. Абы и щхьэгъубжэ къэс къыхуэзанщIэу Франджым щащIа гъуджэшхуэхэр къыщытщ. Абыхэм хьэлэмэту тоцIуукI дыгъэ бзийр.
Гъуджэхэм я лIэужьыгъуэхэм зиубгъуащ промышленнэ революцэм и ужькIэ. I835 гъэм нэмыцэ химик Либих фон Юстус гъуджэ щIыным дыжьын къыщигъэсэбэпу щIидзащ. Абы и фIыгъэкIэ гъуджэм теплъэр нэхъ тэмэму къищырт. Къежьащ гъуджэхэр куэду къыщIэгъэкIыным сэбэп хуэхъу станокхэри. Иджы ахэр сыт хуэдиз я инагъыуи е цIыкIуагъыуи къыщIагъэкIыфырт тыншу. Зэманыр кIуэурэ, гъуджэр гъащIэм къыхыхьэпащ, дэтхэнэми ар тыншу зыIэригъэхьэфу. Ди зэманым гъуджэхэр сурэтыщIхэм, скульпторхэм, модельерхэм я лэжьыгъэхэми къыщагъэсэбэп.
НАФIЭДЗ Данэ.
