Малны сойгьанда таулула аны бир затын да зыраф этмегендиле, деп жазгъанды 2007 жылда басмалагъан материалларындан биринде Толгъурланы Бекмырза.  Дарман ашларыбызны юсюнден аны кёп башха оюмларын бир кесек къысхартып беребиз, окъуучуларыбызгъа да сейир кёрюнюрле унутула баргъан ол затларыбыз деп.

Ушхолу, сёсю деп неге айтылгьанын билмегенле, бюгюнлюкде жаш адамланы араларында къой да, таматалада да тюбейдиле. Ушхолу деп малны ичине (ёпкеси, баууру, жюреги, чегиси, бюйреги, къара чегиси) айтадыла. Аланы хар бирин да тап жарашдырып, ашла хазырлагьандыла. Сёсю уа уллу магьанасы болгьан зат тюйюлдю, болсада халкъда жюрюгенди. Жёрмеден артыкъ къалгьан къара чегини ариу сыгьып, тёгерек чулгъап биширгендиле. Сёсю деб а анга айтхандыла.

Ийнек къозлагьандан сора аны юч кюнню ичинде сауулгьан сютюн къайнатып, ырпыс этгендиле. Аны туз да себип ашагъандыла.

Алгъын боза эте, къара сыра сюзе билмеген айып болгъанды. Бусагьатда уа ол да къала барады. Ол болмаса уа, ичер зат табылмаз дегенле да чыгъарла. Алай иш анда тюйюлдю. Мени оюмума кёре, шёндю сатылгъан осал аракъыны ичип, онгсуз болгъандан эсе, боза жюз кереге да игиди. Бюгюнлюкде бозаны жарашдыра билгенле эллерибизде жокъну орунундадыла. Ол а миллетибизни энтта да бир энчилиги тас бола баргъаныны юсюнден айтады.

Энди уа мен сизге хуппегини юсюнден къысха айтыргъа сюеме. Ата-бабаларыбыз аны жылылай ичгендиле, не ючюн дегенде, аны дарманлыгъы барды. Къарыны, чегилери (ичи къатып) ауругъанла, ётлеринде, бюйреклеринде юзмез неда ууакъ ташчыкъла болгъанла аны энчи хайырланнгандыла. Сёз ючюн, ол юзмезден бла ташладан адамны ичин тазалагьанды. Халкъда, ойнап, бир-бир тукъумлагъа Хуппегичилары деп да айтхандыла. Бюгюнлюкде аны тюкенде дарманча сатханларына кесибиз шагьатбыз.

Бир жол, кёчгюнчюлюк жыллада, Орта Азияда болгьан бир затны юсюнден билдирирге сюеме. Быллым элден Ёзденланы Уммолат (жаннетли болсун) бир кере менден хуппеги неге жарагъанын билемисе деп сорду. Мен анга жууап табалмадым. Ол а:

- Ахшы жаш, аны бла адыр жуусала, бир тюрслеп къара ол аны къалай ариу этгенине. Сора аны къаллай хайыры болгъанын машинаны радиаторуна къуйсанг да, кёрюрсе, - деди.

Мен ол затланы бир чыганлы тенгиме айтама. Ол да, сейирге къалып, радиаторгъа хуппеги къуяды. Бир ненча кюнден ачып къарасагъ а, машинаны мотору, радиатору да тазаланып, чыммакъ болуп тура эдиле. Кертиси бла да, ол бек сейир болумду.

Миллет аш-суубузгъа энтта да бир кере къайта, таулу хычинни бла бёреклени юсюнден къысха айтыргъа сюеме. Халкъда бишлакъ хычин, картоф хычин, сюзме бишлакъ, мерехуан хычин, сохан хычин, жууа хычин, дугъума хычин, эт хычин, жукъа эт хычин, хумужу хычин, кёмюлген хычин жюрюгендиле. Бёреклени да этден, бауурдан, бишлакъдан, картофдан, къудорудан, чюгюндюр башдан, ич жаудан, алмадан, кертмеден, дугъумадан, наныкъдан, тюртюден, шапталдан, къасмакъдан эм дагъыда башха затладан этгендиле.

Жаз заманда малкьарлыла ашда тюрлю-тюрлю жемишлени бла хансланы да хайырланнгандыла. Мен да аланы тизмесин келтирирге сюеме: тихтен, къалияр, мурса, мант, зыка, мыстыкъулакъ, оразык, жыгыра, гедигин, жууа, дугъума, мандалакъ, кендираш, хыяр, юч чайрак, жилек, тужур, къара наныкъ, къызыл наныкъ, къара шхилди, къызыл шхилди, шах-шах, агъач алма, агъач кертме, чертлеуюк, чынар, къара дугъум, жабышмакъ (сууун), тукъузгю, зарги (балам), тюртю, къасмакъ, лёкъу, къушхамиш, балли, жуммукъкъул, беш-бармакъ.