Иджыпсту дызэрыт илъэсыр тхыдэм къыхэнэнущ, ныбжьэгъугъэкIэ къыдгуэмыхьэ къэралхэм дызыхагъэт дэкъузэныгъэхэмкIэ. Абы гугъуехь зыкъом къыпэкIуэнущ мы гъэмрэ илъэс гъунэгъухэмрэ. Ауэ санкцэхэм хэщIыныгъэншэу къапекIуэкIыным егупсысащ ди унафэщIхэр икIи Iуэху нэхъыщхьэхэр ягъэбелджылащ. Абыхэм ящыщщ экономикэм и зэпIэзэрытыныгъэр къызэгъэпэщыныр, лэжьапIэ IэнатIэхэм я бжыгъэхэм кIэрымыгъэхуныр, цIыхухэм ядэIэпыкъуныр. А Iуэхухэм папщIэ оперативнэ штаб къызэрагъэпэщауэ мэлажьэ. Унафэр зыIэщIэлъхэр иджыпсту нэхъыбэу зяужь итхэм ящыщщ нэгъуэщI щIыналъэхэм къыщащэхуу щыта продукцэр ди деж къыщыщIэгъэкIыным и лъэныкъуэкIэ Iэмалу щыIэр къэгъэсэбэпыныр. Ар лэжьапIэ IэнатIэхэр хъумэнымкIи, IэнатIэщIэхэр къызэIухынымкIи сэбэп хъунущ.

УнафэщIхэм япэ ирагъэщхэм ящыщщ цIыхухэм защIэгъэкъуэныр.  Абы хуэунэтIащ зи ныбжьыр илъэси 8-м щегъэжьауэ илъэс 17-м нэс сабийхэм мазэ къэс ахъшэ яхухэхыным теухуауэ федеральнэ IэнатIэм къыщащта унафэр икIи ар накъыгъэм и 1-м щIадзауэ ягъэзащIэ. А унафэм Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм щыщ унагъуэу мин 63,5-рэ къызэщIеубыдэ икIи абыхэм псори зэхэту сом меларди 7,5-рэ хухахащ.

ПсэукIэр егъэфIэкIуэным теухуауэ республикэм ича лъэбакъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ бюджет IэнатIэм щылажьэхэм я улахуэр 2022 гъэм шыщхьэуIум и 1-м щегъэжьауэ проценти 10-кIэ зэрыхагъэхъуар. Бюджетым и ахъшэу а Iуэхум лейуэ сом мелуан 504,5-рэ хуаунэтIащ. Псори зэхэту ику иту цIыхухэм зы мазэм къалэжь ахъшэр сом 31679-м нэсащ.

КъулыкъущIэхэм я нэIэ зытетхэм ящыщщ цIыхухэр лэжьапIэ IэнатIэхэм-кIэ къызэгъэпэщыныр. Къэгъэлъэгъуапхъэщ а къалэным мыIейуэ зэрехъулIа-ри. ЛэжьапIэншэу ятхауэ щыта цIыхухэм я бжыгъэр 2021 гъэм и пэщIэдзэм щегъэжьауэ хуэди 6,7-кIэ нэхъ мащIэ ящIащ.

Экономикэм и IэнатIэ нэхъыщхьэхэм ящыщу промышленностым хуабжьу зыщеужь ди республикэм. «Телемеханика», «Севкаврентген-Д» предприятэхэм, апхуэдэу промышленность псынщIэм и IуэхущIапIэхэм къыщIагъэкI продукцэр и куэдагъкIи, и лIэужьыгъуэкIи нэхъыбэ хъу зэпытщ. Тырныауз и вольфрам-молибден къыщIэхыпIэм металлургием и комплекс щызэтегъэувэжыным йолэжь.

Хъыбар гуапэу мы гъэм къэIуащ экономикэм и дежкIэ мыхьэнэ хэха зиIэ предприятэхэм къэралыр зэрадэIэпыкъу-  нум и унафэр. Ди республикэм щыщу апхуэдэхэм хагъэхьащ «Тэрчналмэс» заводымрэ «Воентекстильпром» IуэхущIапIэмрэ. Апхуэдэу экономикэм и дежкIэ мыхьэнэ хэха зиIэхэм хамыгъэхьа IуэхущIапIэхэм ядэIэпыкъун папщIэ Урысейм и Правительствэм сом мелард 550-рэ къиутIыпщынущ. Зи гугъу тщIы предприятэхэм хуэдэу ди деж 18 щыIэщ.

Сыт щыгъуи гулъытэ хэха зыгъуэтхэм ящыщщ республикэм и мэкъумэш IэнатIэр. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, пхъэщхьэмыщхьэхэмкIэ ди республикэр Урысей Федерацэм щыпашэщ. 2021 гъэм пхъэщхьэмыщхьэрэ мэракIуэ лIэужьыгъуэу тонн мин 535,5-рэ щIыналъэм къыщагъэкIащ.

Шэджэм районым гектари 100 къызэщIэзыубыдэ хуабэщ щаухуэн щIадзащ. Абы хадэхэкIхэр илъэс псом щагъэкIыну Iэмал яIэнущ. А Iуэхум текIуэдэнущ сом мелард 22,5-рэ.

2022 гъэм къэралым мэкъумэш IэнатIэм зыщIигъэкъуэнущ сом меларди 2,3-кIэ. Мы гъэм пхъэщхьэмыщхьэ хъумапIэу 5-м лэжьэн щIадзэнущ. Апхуэдэу дызэрыт илъэсым социальнэ мыхьэнэ зиIэ ухуэныгъэ 70-м щIигъу яухуэнущ, щIэуэ яублэми кърагъэжьахэм пащэми. УнафэщIхэм зэрыжаIэмкIэ, дэтхэнэ зыми текIуэдэнущ сом мелуан 50-м къыщыщIэдзауэ сом меларди 2-м нэс.

Къэбгъэлъагъуэмэ, мы гъэм унэ метр зэбгъузэнатIэ мин 528,5-рэ яухуэну я мурадщ. Псалъэм папщIэ, «Восточный» хьэблэщIэм псэупIэу метр зэбгъузэнатIэ мелуан къызэщIиубыдэнущ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, абы республикэ экономикэм сом мелард 40-м нэблагъэ къыхуихьынущ.

ЦIыхухэр кхъахэ хъуа унэхэм къыщIагъэIэпхъукIынымкIэ къэралым дыщыпашэщ. ЦIыху 1029-рэ пэш 393-м къыщIагъэIэпхъукIащ. ДяпэкIэ цIыху 1823-рэ унэщIэхэм ягъэIэпхъуэныр къапэщылъщ.

Гъуэгухэм ехьэлIауэ лэжьыгъэшхуэ нэгъаби мы гъэми ирагъэкIуэкI. Зэман гъунэгъум республикэм и гъуэгухэр егъэфIэкIуэным сом меларди 4,2-м щIигъу трагъэкIуэдэнущ. Мы илъэсым зэрагъэпэщыжыну автомобиль гъуэгухэр псори зэхэту километри 170-рэ мэхъу.

Дызэрыт зэманым спортым и щIымахуэ лIэужьыгъуэхэм зыщыхуагъасэ физкультурэ комплексрэ лъэрыжэкIэ къыщажыхь стадионрэ Налшык щаухуэ.

Туризм и лъэныкъуэкIэ Iуащхьэмахуэ лъапэ хуабжьу зрагъэужьыну я мурадщ икIи ар япэ игъэщыпхъэхэм ящыщу къалъытэ. Абы кIапсэ гъуэгущIэу 6, бгы лыжэ къэжыхьыпIэу 19, нэгъуэщI ухуэныгъэхэри щащIынущ. Иужьрей илъэсым ди республикэм къакIуэ туристхэр зы мелуаным щхьэпрыкIащ. КъызэрабжымкIэ, нобэ туризмэм и IэнатIэм зэфIигъэкI Iуэхутхьэбзэхэр сом меларди 10-м щIегъу. Абы къокI туризмэм и IэнатIэм ди деж щIэгъэхуэбжьауэ зыщиужьу. Туристхэм загъэпсэхун папщIэ зыхуеину Iэмал псори республикэм щызэтеубла хъуащ. Арагъэнщ блэкIа мазихым къриубыдэу ди деж туристу мин 550-рэ къыщIэкIуари.

ПсэукIэ зэIузэпэщым и лъабжьэ нэхъыщхьэр, шэч хэмылъу, цIыхухэм я узыншагъэрщ. Республикэм узыншагъэр хъумэнымкIэ и IэнатIэм, коронавирус узыфэ зэрыцIалэм щытыкIэр гугъу зэрищIам емылъытауэ, и лэжьыгъэр зэпIэзэрыту йокIуэкI.

Медицинэ IуэхущIапIэхэр зыхущыщIэ техникэхэмкIэ къызэрагъэпэщ. Поликлиникэхэмрэ амбулаторэхэмрэ папщIэ автомобиль 25-рэ къащэхуащ. Мы зэманым Налшык къалэ щаухуэ гъуэлъыпIэ 250-рэ зыщIэтыну Онкологие диспансеррэ Поликлиникэ инрэ. 2022 гъэм льготэ зиIэхэр хущхъуэкIэ къызэгъэпэщыным республикэ бюджетым къыхэкIыу сом мелуан 609-рэ хухах.

ЦIыхум и узыншагъэр хъумэнымкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ физическэ щэнхабзэмрэ спортымрэ зегъэужьыным, гъащIэ узыншэ ехьэкIыным дегъэхьэхыным. Мы зэманым щIыналъэм щолажьэ спорт школу 47-рэ, республикэм и гуп къыхэхам зыщагъэхьэзыр спорт центр. Абыхэм цIыху мин 78-м спорт лIэужьыгъуэ 38-кIэ зыщагъасэ.

Егъэджэныгъэ IэнатIэм зегъэужьыныр, егъэфIэкIуэныр ди республикэ унафэщIхэм мыхьэнэшхуэ зратхэм ящыщщ. «Демография» лъэпкъ проектым хэту 2019 гъэм щегъэжьауэ 2021 гъэ пщIондэ республикэм къыщызэIуа-     хащ зи школ кIуэгъуэ мыхъуа сабийуэ 2645-рэ зыщIэхуэн IуэхущIапIэхэр. А зэманым къриубыдэу еджакIуэ 2414-рэ зэкIуэлIэн школиплI яухуащ, къуажэхэм дэт школищ сыт и лъэныкъуэкIи зыхуей хуагъэзэжащ. Школи 170-м компьютер техникэу мини 8-м щIигъу къыхуащэхуащ.

Нобэ сабийхэм ябгъэдэлъ зэфIэкIыр къэхутэнымкIи ахэр дэIыгъынымкIи лэжьыгъэр щхьэпагъышхуэ иIэу зэтеубла хъуащ. Абы и лъэныкъуэкIэ мыхьэнэшхуэ егъэзащIэ «Антарес» щIыналъэ центрым. 2021 гъэм олимпиадэхэм щытекIуа, къыщыхэжаныкIа сабийхэмрэ абыхэм ядэлэжьа егъэджакIуэхэмрэ адэкIи тегъэгушхуэным хуэунэтIауэ КъБР-м и Iэтащхьэм и саугъэтыр иратащ еджакIуэ 55-мрэ егъэджакIуэ 53-мрэ.

Дызэрыт илъэсми егъэджэныгъэ IэнатIэм зегъэужьыным, егъэфIэкIуэным пащэ. Зи школ кIуэгъуэ мыхъуа сабийуэ 380-рэ зэкIуэлIэну IуэхущIапIэу 5 яухуэ-ну, курыт школищым я ухуэныгъэхэр и кIэм нагъэсыжыну къапэщылъщ. Ахэр еджакIуэ 500 зэкIуэлIэну школхэу Куба къуажэмрэ Нарткъалэрэ, сабий 785-м ятещIыхьауэ Прохладнэ къалэм къыщрагъэжьа еджапIэхэрщ.

Мы илъэсым зэуэ школыщIэу 10 щаухуэ ди республикэм, абыхэм ящыщу нэхъ инитIыр Налшыкрэ Бахъсэнрэ дэтынущ, япэр - сабий 1500-м, етIуанэр еджакIуэ 1224-м ятещIыхьауэ щытынущ. Дэтхэнэ зы проектми сом мелардым щIигъу токIуадэ. Ахэр 2023 гъэм къызэIуахыну я мурадщ.

КъытщIэхъуэ щIэблэр гъэсэнымкIэ къалэнышхуэ егъэзащIэ щэнхабзэм. IэнатIэм и мылъку-техникэ лъабжьэр егъэфIэкIуэным хуэунэтIауэ нэгъабэ лэжьыгъэшхуэ екIуэкIащ. Бахъсэн районым хыхьэ Къулъкъужын Ищхъэрэ къуажэм сабийхэр гъуазджэм щыхуагъасэу дэт школыр, Къып Мухьэмэд и цIэр зезыхьэр, къагъэщIэрэщIэжащ, Дзэлыкъуэкъуажэ щыIэ сабий макъамэ еджапIэм и къудамэр зэрагъэпэщыжащ.

Республикэм и Гуащэ театрым зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэшхуэхэр щрагъэкIуэкIащ, Литературэ музейм и Iыхьэ гуэр зэфIагъэувэжащ. Республикэм и библиотеки 159-м я тхылъ фондым хагъэхъуащ.

Налшык къалэ Щэнхабзэ зыужьыныгъэмкIэ центрым и ухуэныгъэхэр щокIуэкI. Мы IэнатIэр ипэкIэ гъэкIуэтэнымкIэ, цIыхубэм я зыхэщIыкIыр къэIэтынымкIэ ноби лэжьыгъэшхуэ ирагъэкIуэкI гуп цIэрыIуэхэу «Кабардинка», «Балкария» къэфакIуэ ансамблхэм, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей драмэ театрым, Кулиев Къайсын и цIэр зезыхьэ Балъкъэр драмэ театрым, Горький Максим и цIэр зезыхьэ Урыс драмэ театрым.

Дэ къытхуэнэжыр зыщ, республикэм и зыужьыныгъэм дыщыгуфIыкIыу, дэтхэнэ зыми ди гуащIэ хэтлъхьэу, лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм абы хуэлэжьахэм я цIэр тщымыгъупщэу, ди лъахэм и ехъулIэныгъэхэр, текIуэныгъэхэр, гугъуехьхэр, тхыдэ мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэхэр къыдэкIуэтей щIэблэм ящыдмыгъэгъупщэу дыпсэунырщ.