Илъэси 100 хуэдизкIэ узэIэбэкIыжмэ, Налшык къалэ и щIыуэпсыр зыхуэбгъэдэн щымыIэу сэбэпу зэрыщытар фIэщщIыгъуейщ. 1922 гъэм Налшык къалэм и ГъэзэщIакIуэ комитетым къыдигъэкIат «Кабардинская автономная область: к 1-й годовщине автономии» зыфIаща тхылъыр. Абы итащ «Налшыкыпсым и сэбэпынагъыр» жыхуиIэ, Никольская А. и Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэр. Ар Къалмыкъ БетIал и унафэкIэ ягъэхьэзырауэ арат.

Чхеидзе Константин итхыжауэ щытащ: «Долинск жыхуаIэ къуажэ цIыкIум зыгъэпсэхуакIуэ зэрыунагъуэу дыкIуэу щытащ илъэс къэс. А лъэхъэнэм къуажэр унагъуэ 12-15 хъуми арат. Ари щIыналъэшхуэм тепхъауэ, щIыпIэ-щIыпIэкIэ тIысыжарэ, зэжьэхэмыуэу. Нэхъ ин дыдэр Долинскхэ я унагъуэм ейт, абыхэм яIыгът гектар щэ бжыгъэкIэ къабж щIышхуэ. Ауэ 20 лIэщIыгъуэм ипэхэм Налшык къэкIуащ Никольская Александрэ жыхуаIэр, генералым и фызабэр. Ар цIыхубз къулей дыдэт. Зэанэзэпхъум дохутырхэм къыжраIат Налшыкыпсымрэ Къэбэрдейм и щIыуэпсымрэ узыншагъэмкIэ хуабжьу зэрысэбэпыр. Никольскэм Долинскхэ я щIыналъэм щыщ къищэхужри, унэ дэгъуэшхуэ ирищIыхьыжащ. Абдежым бзылъхугъэм и Iуэхур дэкI зэпыту псэун щIидзащ.  Уеблэмэ къуажэм и гуащэу ябж бзылъхугъэм Налшык и къулыкъущIэхэм унафэ яхуищIыфырт».

Чхеидзе итхыжам пэджэжу мыр жеIэ Маслов Александр, «Налшык округым и медицинэм и тхыдэ. 1900 - 1917 гъэхэр» тхылъыр зи Iэдакъэ къыщIэкIам: «Долинск жыхуаIэ къуажэ цIыкIур дыщэ соми 100-кIэ къищэхуауэ щытащ уэркъ бзылъхугъэ Долинская Екатеринэ. Ар езыр дохутырт, акушерт. Абы и щIыналъэм и нэхъыбапIэр Никольская Александрэ ирищэжа нэужь къызэрагъэпэщащ «Налшык-Долинск курортыр». Никольскэм иухуат зыхуей хуэгъэза дачэ 30-рэ зы хьэщIэщышхуэрэ. Тхьэмбыл уз зэфыкIыу Налшык зыщагъэхъужыну къакIуэ сымаджэхэр зыщыгугъыр Къэбэрдейм и щIыуэпс телъыджэмрэ яукIагъащIэ Iэщхэм я лъымрэт. КъищынэмыщIауэ, мыбдеж щыкуэдт къэзан тэтэрхэм ягъэхьэзыр кумысыр».

Никольская А. хъужыр хэтми къывгурыIуамэ, къэдгъэзэжынщ Къалмыкъ БетIал и лъэIукIэ абы итхауэ щытамкIэ… «Налшык къалэ – Къэбэрдейм и къалащхьэр – лъэныкъуищкIэ бгыхэм къаухъуреихь. ИпщэкIэ и щыгу дыжьыныфэмкIэ мэлыд Дыхтау, Къэщхьэтаурэ абыхэм я шынэхъыщIэхэмрэ. СэмэгумкIэ Казбек, ижьырабгъумкIэ – Iуащхьэмахуэ щыIэщ, ауэ ахэр уплъэкIэ плъагъуркъым, сыту жыпIэмэ, джабэ лъагэхэм ятеубгъуа мэз Iувхэм щыкI жыгхэм уагъэлъагъуркъым. Налшык и Iэшэлъашэм ит бгыхэм уагъэшынэркъым, уи гум тегъуалъхьэркъым, ахэр нэгум щабэу, дахэу къыщIоувэ. А бгы телъыджэхэр зэрызэпэщылъым къыхэкIыу жаIэ Налшык и хьэуа къабзэм и къарур. ЩIымылым кърихьэх хьэуа щIыIэтыIэм гъащIэ къыпхелъхьэж, Iэпкълъэпкъым и закъуэ мыхъуу, къалэм къыщхьэщыт хьэуари егъэкъабзэ. А хьэуар щIыпIэ нэхъ лъагэм къикIыху, нэхъ щIыIэху нэхъ сэбэпщ. Абы фIэкIа уимыIами, зы хущхъуэ зумыхьэлIэу тхьэмбыл узыфэхэр игъэхъужынущ.

Налшык къалэр къурш лъапэм деж щылъщ, ауэ я зэхуакум псы дожри, къуршым къех псыIагъэ лейр къалэм къыщIэмылъадэу а псым хохьэж.  КъищынэмыщIауэ, уэшх къешха нэужь къуршым кърилъэсэха минералхэр псым къыхолъэдэжри, нэхъ сэбэп ящI. Абы хэлъ мывэхэм елъэ псым массаж уищI хуэдэу, щIыфэр ешытIэ. Гу лъыстащ Налшыкыпсым зыщыбгъэпскIмэ, къупщхьэ узымрэ невралгиемрэ зэригъэхъужым. Мыбы щыпсэухэм зэрыжаIэмкIэ, уэлбанэ нэужьым а псым зыщыбгъэпскIмэ, цIыхущIэ уохъуж, къару къыпхелъхьэж.

Кавказым щэху куэд ехъумэ, абы теухуауэ щIэныгъэлIхэр мыувыIэжу зодауэ. Мы щIыналъэм сытри къыщыхъуфынущ, телъыджэр щыкуэдщ. Сэ узыншагъэрэ къарурэ сиIэмэ, ар зи фIыщIэр Налшыкщ. Узыфэ зэмылIэужьыгъуэхэм сызэхаукIарэ хущхъуэгъуэ сылъыхъуэу сыщыIащ Кърымым, Железноводск, Франджым, Швейцарием, Петербург. Ауэ зыщIыпIи зыри сэбэп къыщысхуэмыхъуу, Налшык си щхьэр къесхьэлIащ. Сыщыхъужари мыращ. Си шыпхъу, Шершуновэ М. иужьрей илъэс 17-м къефыкIа тхьэмбыл узым къарууншэ ищIауэ къызэдэсшати, зэрыпсэур, зэрылъэрытетыр, и узыр зэрыкIуэдыжар зи фIыщIэр Налшыкыпсырщ. Урысей дохутырхэм къагурыIуэркъым зэтхьэлIари, зэтщIари, ауэ узыншэ дыхъужащ».

Иджы къэдвгъэщIэжыт мыгъэрей гъэмахуэр зэрекIуэкIыр… Хуабэвэхым дызэритхьэлэр, щIыIэтыIагъэ зэрыщымыIэжыр, Налшыкыпсым цIыхухэм зэрызыщамыгъэпскIыжыр, ныджэр зэрынэщIыр, абы и Iуфэм кIэрыхубжьэрыхуу щикъухьар. Зэхуэвгъадэт мы тхыгъэм къиIуэтэж хъыбар телъыджэхэмрэ нобэ дызыхэпсэукIымрэ. ИтIанэ къывгурыIуэнщ блэкIа илъэси 100-м ди щIыуэпсым лейуэ етхамрэ ар наджэIуджэ зэрытщIамрэ.

Котляров Виктор.