“Я хьэщIэм Iэнэ хуаIэтамэ,
жэщищ-махуищкIэ зэхэмыкI…”, - Пушкин Александр.
Адыгэхэр Iэнэ тIысамэ, хабзэ дахэу яIэм я тетыгъуэт. “Iэнэ утIысамэ, зэманыр къоувыIэ”, - жеIэ адыгэ псалъэжьым. ГуфIэгъуэр иригъэкIуэкIыну Iэнэм тхьэмадэу ягъэтIысыр пщIэшхуэ зыхуащI нэхъыжьт: благъэ е гъунэгъу. Iэнэр къызэIузыхри, псом япэ дыдэ шхыным хэIэбэри, фадэ зыIэтри арат. Нэхъыжьым имыщIэу, абы къыхуимыдауэ, Iэнэм зыгуэр тIысынуи, къэтэджынуи, хъуэхъу жиIэнуи хуиттэкъым.
Тхьэмадэм ижьырабгъукIэ хьэщIэхэм я нэхъыжьыр ягъэтIысырт, сэмэгумкIэ – хэгъэрейхэм я нэхъыжьыр. Адрей къеблэгъахэр нэхъыжьыгъуэкIэ Iэнэм тIысынут. Я ныбжьым емылъытауэ, анэм, гуащэм и лъэныкъуэкIэ къикIа хьэщIэхэм, тIысыпIэ нэхъыфI дыдэхэр хуагъэфащэрт, пщIэ кIэлъызэрахьэу.
ЦIыхубзхэмрэ цIыхухъухэмрэ зы Iэнэ Iусу зэи къэхъуакъым. Бзылъхугъэхэм Iэнэ щхьэхуэ нэгъуэщI пэш щыхуаухуэрт.
Тхьэмадэм и дэIэпыкъуэгъу нэхъыщхьэм зэреджэр «бгъуэщIэсщ». Ар ныбжькIэ тхьэмадэм нэхърэ нэхъ щIалэт. БгъуэщIэсым и жыIэр ягъэзащIэу ныбжькIэ щIалэщIэхэу «щхьэгъэрыт» зыбжанэ иIэт. Абыхэм фадэ, ерыскъы къыщIахьэ-щIахыжу арат. Щхьэгъэрытхэр щыхуейм деж щIэкI-щIыхьэжу щыттэкъым, ар къекIуртэкъым икIи апхуэдэ нэмысыншагъэ яIэщIэкIыныр напэтехт. Iэнэм Iусхэм пщIэ, нэмыс кIэлъызэрахьэу, зыхуейр хуагъэзащIэу ящхьэщытыну я къалэнт абыхэм.
Адыгэхэм ерыскъым пщIэ лей хуащIырт. Ар хыфIэбдзэным, уелъэпэуэным гуэныхьышхуэ пылъу къалъытэрти.
Уи ныбэр изми, хэгъэрейм къыпхуиIэта ерыскъым зэ ухэIэбэн хуейт. Ар и нэщэнэт гъэсэныгъэ дахэм. Ерыскъым хуащIу щыта пщIэм и щыхьэту къыщIэкIынщ иджыри къыздэсым абыкIэ тхьэ Iуэныр адыгэхэм къазэрыхуэнар.
Адыгэхэм сытым дежи я Iэнэм лы телът. Ауэ, гу зылъытапхъэращи, гъэмахуэкIэ апхуэдэу ирагъэлейтэкъым. А зэманым адыгэхэм нэхъ къащтэрт гъэшхэкIхэмрэ хадэхэкIхэмрэ. ГъэшхэкIхэм щыщу адыгэхэм нэхъыбэу яIар кхъуейращ. Псом хуэмыдэу адыгэ Iэнэм сытым дежи телът кхъуей гъэгъуар.
Адыгэ лъэпкъым и хабзэхэмрэ щэнымрэ иджу илъэс зыбжанэкIэ яхэса инджылыз щIэныгъэлI Лонгворт Джон мыпхуэдэу итхыжащ: “ЛIакъуэлъэшхэм я гуфIэгъуэ Iэнэм уэркъхэмрэ хьэщIэ лъапIэхэмрэ щхьэкIэ къаIэт ерыскъыр зыхуэдизыр пхуэIуэтэнкъым. Ауэ апхуэдиз ерыскъыр зэрахуэмышхынур ящIэми, къэнэжынуми, нэхъ мащIэ къытрагъэувэркъым. Уи ныбэр из хъуами, зыр зым къыкIэлъыкIуэу къытрагъэувэ шхыныгъуэхэм ухэIэбэн хуейщ. АбыкIэ цIыхум хуэпщI пщIэр къыбогъэлъагъуэ”.
Мэлылымрэ джэдылымрэ щагуэшкIэ, цIыхур къызыхэкIа лIакъуэм елъытат къылъысыну Iыхьэри. Псалъэм и хьэтыркIэ, нобэр къыздэсым джэдым и дамэм щхьэкIэ кIахэ адыгэхэм «уэркъ Iыхьэ» жаIэ. Къэбэрдейм уэркъым хуагъэфащэу щытар нэгэгъурщ. Къэрэшей-Шэрджэсым щыпсэу адыгэхэм уэркъ Iыхьэу къалъытэр бгъэлыгубэращ.
Тхьэмадэм Iэнэм щысхэм ящыщ гуэрым псалъэ иритырт, иужьрейм хъуэхъу жиIа нэужь, псоми «Тхьэм жиIэ!» жаIэти, итIанэт щефэр. Iэнэ хабзэхэм ящыщт нэхъыжьым къимылэжь псалъэкIэ зыхуэзыгъэза, упщIэншэу Iэнэм къыпэрыкIа, тIысыжа, къинэмыщI къуаншагъэ зыIэщIэкIам тезыр телъхьэныр.
Нобэрей махуэм къызэрысащи, Iэнэм къытрагъэувэ шхыныгъуэхэр зэкIэлъыкIуэу щытын хуейт. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, шхыныгъуэ къэс мыхьэнэ гуэр иIэт, апхуэдэ щIыкIэкIэ хабзэр щIагъыбзэкIэ уи тхьэкIумэм къиIущащэм хуэдэт. Псалъэм папщIэ, Iэнэм гуэгушыл къытрагъэувамэ, гуфIэгъуэ Iэнэм хухаха зэманым и зэхуэдитIыр зэрыкIуар къигъэлъагъуэу арат.
Хабзэм ипкъ иткIэ, Iэнэр зыхуэщIыжыныр зэлъытар нэхъыжь псалъэрат. Тхьэмадэм гуфIэгъуэ Iэнэр и кIэм щынишэскIэ, мэлыл гъэва къахьырт. Адыгэхэм япэм мэл блэгъум иплъэурэ дунейм и щытыкIэнури, зауэ къэблагъэми, я гъавэр бэв хъунуми, уэгъу къэхъунуми къахутэрт.
Псом нэхърэ нэхъ хьэлэмэтыр мэл щхьэщIылъэныкъуэр зэрагуэшырат. А хабзэ дахэр адыгэхэм къахыхьа зэрыхъуами хъыбар щхьэхуэ иIэщ.
Нэхъыжьым и пащхьэм кърагъэува мэлыщхьэ гъэвар тхьэмадэм Iэ сэмэгукIэ къищтэрт, и тхьэкIумэр тригъэжырти, нэхъыщIэхэм ящыщ гуэрым иритырт. Ауэ нэхъыбэрэ тхьэкIумэр зылъысыр бгъуэщIэсрат. Абы къикIыр «даIуэ, уи тхьэкIумэр гъэжан» жиIэу арат. АдэкIэ тхьэмадэм мэлыщхьэм и пэр пищIыкIырти, ижьымкIэ къыщысым хуишийт, «умыбэлэрыгъ» жыхуиIэу. ЩхьэщIэлъэныкъуэм къыхэнэжа щхьэ пхэтIыгур тхьэмадэм тIууэ зэгуищIыкIырти, нэ зэрыс Iыхьэр и сэмэгумкIэ щысым иритырт, «набдзэгубдзаплъэу щыт» къригъэкIыу. ЩхьэкуцIыр зэрылъ адрей Iыхьэр езым къызыхуигъанэрт. Ари гурыIуэгъуэт – гупым я нэхъыжьрат унафэ зыщIын, акъыл зыгъэлъэгъуэн, псалъэ Iущ къызыжьэдэкIын хуейр. «Сэ сыгупсысэнщ» жыхуиIэт.
Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, кърым хъаным адыгэпщхэр и деж иригъэблэгъауэ щытащ, иригъафэ-иригъашхэу, хьэщIэхэр зэтриукIэжын мурад бзаджэ иIэу. Ауэ нэхъыжьым мэл щхьэщIылъэныкъуэр ищхьэкIэ зэрыжытIам хуэдэу игуэшу, гупыр тэрмэшкIэ зэрызэгурыIуам и фIыгъэкIэ, къелауэ щытащ, хэгъэрейми бзаджагъэкIэ ятекIуащ.
Щхьэр гуэшын яуха нэужь, хьэщIэхэм я нэхъыжьым псалъэ къищтэрти, хэгъэрейхэм фIыщIэ яхуищIу хъуахъуэрт. Абы иужькIэ Iэнэр зэрызыхуащIыжым и нэщэнэу лэпс къахьырт. АдэкIэ тхьэмадэм псалъэ къищтэрти, хьэщIэхэр гъуэгу махуэ техьэжыну ехъуэхъурт, Iэнэм къеблэгъа псоми фIыщIэ яхуищIырти, зэбгырыкIыжырт.
Фырэ Анфисэ.
