«ИГИЛИКГЕ ЖАРАТЫЛГЪАН КЪАРАЧАЙ!»

Къарачай-Черкесни халкъ поэти, КъЧР-ни бла КъМР-ни сыйлы журналисти Мамчуланы Тариэльни къызы Дина  бюгюн къарачай-малкъар халкъны бек уллу поэтлеринден бириди. Ол  Огъары Марада ёсгенди, жашагъанды. Къарачай-Черкес къырал пединститутну филология факультетинде окъугъанды. Урунуу жолун элинде школда орус тилден бла адабиятдан устаз болуп башлагъанды. «Ленинни байрагъы», «Къарачай» газетледе, Къарачай-Черкес Республиканы культура министрини къуллугъунда ишлегенди. Бусагъатлада «Къарачай» газетде урунады.

Ал атламла

Авторгъа окъуучуларына биринчи атлам этген тынч тюйюлдю. Жанынгда сени кёллендирген адам болса, айхай да, ол да уллу насыпды. Жашлыгъында назму жазмагъан, анда оюмларын, сезимлерин суратламагъан жокъду бизни хунерли халкъыбызда. Заман а, элекден ётдюргенча, айырады, билдиреди, орнатады.

Мамчуланы Динаны ал назмулары «Ленинни байрагъы» газетде басмаланнгандыла. Ол 1974 жылда мартны сегизинде эди. Артда уа чыгъа тургъандыла изданиялада, «Шорха» (1982 ж.), «Жилтин» (1985 ж.) эм башха жыйымдыкълада.

Авторну суратлау хунерини юсюнден айтханда, бу биринчи китапда окъуна эсде къалырча юлгюле кёпдюле: жарсыуну жан тенги – ачыу къамичиси; кече къоянча къачады, къауданча ауады; умут бла бирге кёк ажирге минип, учады лирика жигит, «сыбызгъыда эжиуча, жазгъы гёбелеккеча», насыплы болуп.

Фахмуну чагъыуу

Ол устаз болургъа мурат этип тургъанды. Суратлау сёзге сюймеклиг а анга ата-бабадан келгенди. Аны анасы, Чыпчыкъланы Чомайны къызы Мариям, халкъ чыгъармачылыкъны уста билгенди, сабий-балий юйретиуде да хайырланнганды. Динаны тил байлыгъы, баям, ма андан ауурду, магъаналыды.

Аны «Поэмаланы китабы» деген ат бла чыкъгъан жыйымдыгъы 2001 жылда басмаланнганды.

Ары онжети поэма киреди. «Мурат бла Зумрат» атлы драма поэмада автор, миллетибизни тарых жолун суратлай, аны тин кючюн белгилейди: не уллу палахла, сынаула келген эселе да, бизни адет-тёре байлыгъыбызны жокъ эталмагъандыла.

Бу китапха кирген чыгъармаланы къайсы да ата-бабаларыбызны келген жолларын кёргюзтюу бла байламлыды. Назму хапар къалай зауукълу тилде айтылгъаны уа авторну усталыгъын, уллу фахмусун кёргюзтеди, анга къууандырады. Бу жыйымдыкъ школ программада берилирге керегин, ол сабийлеге ана тиллерин, тарыхларын иги билирге себеплик этеригин билим бериу методика ара энчи чертгенди.

 «Аланны жериндеме» деген назмула, поэмала китабы уа 2006 жылда чыкъгъанды басмадан. Аны автор атасы Мамчуланы Тариэльге бла анасы Мариямгъа атагъанды. Анга ал сёзню, «Адамла, мен сюеме сизни» деп атап, назмучу кеси жазгъанды.

Не тил къудурет барды ол сёзде! Ана тилибизге, адамыбызгъа къайгъырыуну, бирликни, бир бирни ангылауну тамблагъы кюнде магъаналарын ачыкълау анда баш магъананы тутады. «Кесин да теплетмей, бир башханы да теплемей жашай билген халкъды дунияда эм онглу, эм сыйлы да. Бизни миллетни кёп иги заты барды: уллу жигерлиги, болуму, тирилиги, кишилиги, ётю, адамлыгъы, сёзюне табылыуу, келген къонакъгъа сый бере билиую, дагъыда былача затлары. Биз бу асыл шартланы мындан ары да жокъ этмей, юйретип, ызыбыздан келгенлеге аманат этейик», – дейди автор.

Китап ол ниет бла жазылгъан назмуладан, поэмаладан къуралады. Аладан сора да, ары «Аллах сюйген Мариям», «Гошаях бийче», «Зурум бийче» поэмаладан юзюкле киредиле.

2013 жылда поэтессаны «Ичги сёзюм» деген назмула, жырла, трагедия китабы чыкъгъанды. Назмучуну философия эм инсан чыгъармалары жашауну юсюнден терен оюм этдиредиле, жашауда бир бири бла кюрешген кючлени ачыкълайдыла.

Ары кирген беш поэмадан бири «Сюймекликни поэмасыды». Кёп айтылгъанды ол ариу сезимни юсюнден, мында уа энчиди авторну къурау усталыгъы. Бу чыгъарма сонет назмучулукъну ёсе баргъан (восходник) тюрлюсюню юлгюсюнде жазгъанды. Строфала эки, юч, тёрт, беш тизгин болуп келедиле. Ол бизде угъай, орус адабиятда окъуна аз тюбеген шартды.

 Аиа журтха махтау

1996 жылда Мамчуланы Дина «Къарачай» поэмасын жазгъанды. Аны Нальчикде баргъан халкъла аралы «Эрирей» фестивальда кесегин окъугъаны эсимдеди. Ол кюн фахмулу эгечибизге айтылгъан махтаула кёзбаусуз болгъанларына бюгюн да ышандырама окъуучуларыбызны. Ол биринчи жерни да тийишли болуп алгъанына не сёз!

Бу поэма поэтессаны эм биринчи жазгъан уллу чыгъармасы, кеси да артда, 2001 жылда, чыкъгъан «Поэмала китабына» киргенди. Анда Ата журтну тарыхы акъ сёз бла, сюймекликге бёленип айтылады. Чыгъарманы окъугъан шумерлени, скифлени заманларындан башлап, уруш, сюргюн къыйынлыкъладан чыгъып, къарачай халкъны бюгюннгю кюнюне дери хапарлайды.

«Къарачай» поэма къуралыу энчилиги бла белгилиди – ол сонет жанрда жазылгъанды. Автор аны ингилиз тюрлюсюн сайлагъанды – онтёрт тизгин юч тёрттизгинден бла эки энчи келген тизгинден къуралады. Ол артдагъы эки тизгиннге дуния адабиятда сонетни ачхычы дейдиле.

Динаны хар назмусунда ол эки ахыр тизгинлери туугъан жерни багъалагъан оюм бла бошаладыла. Сёз ючюн:

 

Кёзлерими Шош тенгизи – Къарачай,

Жюрегими кюн тууушу – Къарачай.

Иги жора эте билген Къарачай,

Жюрегине кир къонмагъан Къарачай.

 

Киши журтха жутланмагъан Къарачай,

Игиликге жаратылгъан Къарачай.

Къарт болмазгъа жаратылгъан Къарачай,

Беш минг жылны бойнун бургъан Къарачай.

Ата журтха аталгъан чыгъармалары дагъыда кёпдюле поэтессаны. Ол Къарачайгъа сюймеклик жырны устасыды.

Мусукаланы Сакинат.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 09:05

БАХЧАЛАНЫ БУЗДАН КЪОРУУЛАРГЪА – 40 МИЛЛИОН СОМ

Быйыл эл мюлк жерлени буз уруудан къорууларча мадарлагъа Къабарты-Малкъарны бюджетинден 40 миллион сом бёлюнюрюкдю.

29.03.2024 - 09:04

КАРТОФДАН БАЙ ТИРЛИК КЪУУАНДЫРАДЫ

Шимал-Кавказстатны управлениясындан  билдиргенлерича, былтыр Къабарты-Малкъарны  мюлклерини барысында да картофдан  154,6 минг тонна  жыйылгъанды.  Ол былтырдан 1,8 процентге кёпдю.

29.03.2024 - 09:04

ТАНГ КЕСЕК КОНСЕРВА ЧЫГЪАРЫЛАДЫ

Къабарты-Малкъар тахта кёгетледен консервала жарашдырыу бла эки жылны ичинде алчы жерни алады. Ол санда былтыр, 363,8 миллион банка чыгъарылгъанды.

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.