КъМР-ни Парламентинде болгъан жамауат тынгылаулада 2021 жылда республиканы бюджети къалай толтурулгъаны сюзюлгенди. Жыйылыуну спикер Татьяна Егорова бардыргъанды. Анга депутатла, министрле, жер-жерли самоуправление органланы, сейирлери болгъан башха ведомстволаны келечилери да къатышхандыла.
Ёсюу эсленеди
- Ахыр юч жылны ичинде бюджетни файдалары 15 миллиард сомгъа кёбейтилгендиле. Ол санда республиканы кесини файдалары – 1,7 миллиард сомгъа ёсгендиле. Анда уа законла чыгъарыучу, аланы толтуруучу, фискальный органланы бирге келишип ишлегенлерини, налог бла байламлы законлагъа тийишли тюзетиуле кийирилгенлери себеплик этгендиле. Алай республиканы андан да уллу кёрюмдюлеге жетиширге битеу онглары бардыла, ол санда налог базаны кёбейтиу жаны бла,-дегенди Татьяна Егорова, жыйылыуну башлай.
Ол казна социал магъаналылай къалгъанын энчи чертгенди. Ахчаны ючден экиси билим бериуге, саулукъ сакълаугъа, башха социал жумушлагъа къоратылгъанды. «Пособияланы заманында тёлеуге, айлыкъны кёбейтиуге, саулукъ сакълауну чырмаусуз ишин жалчытыугъа баш магъана берилгенди. Тамамланнган жумушланы хайырындан федерал арадан социал объектлени ишлетиуге къошакъ ахча бёлюннгенди. Билим бериу учрежденияланы бир сменнге кёчюрюу борчланы чеклеринде жангы школла ишлетилгендиле, жууукъ кезиуде энтта юч школну битдирип, хайрланыргъа берирге белгиленеди. Дагъыда онкология араны къурулушу бошаллыкъды»,-дегенди спикер.
Бюгюнлюкде уа къыралда юйюрлеге къырал болушлукъ бериуге энчи эс бурулады. Татьяна Борисовна быйыл РФ-ни Президентини Указына тийишлиликде, 7-17 жылгъа дери сабийлеге ай сайын ахча болушлукъ берилгенин эсгертгенди. Парламентни пленар жыйылыуунда уа республикада бу тёлеулени юлешиуню низамы тохташдырыллыгъы белгиленеди. «Контроль-эсеплеучю палата бла бирге ахча аяулу эмда керти да болушлукъ керек болгъан юйюрлеге берилирине къарагъанлай турлукъбуз»,-деп къошханды ол эмда бюджетни толтурууда кемчиликлени айтып, жамауат тынгылаулада аланы ачыкъларгъа, тамамлауну жолларын излерге чакъыргъанды.
Артыгъы бла
толтурулгъанды
2021 жылны бюджети къалай толтурулгъаны бла жыйылгъанланы финансла министр Елена Лисун шагъырей этгенди. Ол айтханыча, былтыр пандемия келтирген хатаны кетерирге, ол экономикагъа салыннган заранны къайтарыргъа тюшгенди. Болсада баш магъана адамланы социал излемлерин толтуруугъа бурулгъанды.
Ол мурат бла республиканы кесини файдаларын ёсдюрюу жаны бла мадарла этилгендиле. Къырал ахчаны аяулу къоратыу, налог базаны кёбейтиу, аны бла бирге уа къырал борч ючюн тёлеулени азайтыу жумушлагъа энчи эс бурулгъанды.
Тарихлени юслеринден айтханда уа, былтыр бюджетни файдалары 51,9 миллиард сом болгъандыла. План кёрюмдюле толтурулгъандыла. Къоранчла уа 50,2 миллиард сомгъа жетгендиле (жылны планыны 97,7 проценти).
Елена Лисун файдала къалай къуралгъанларын да белгили этгенди. Министр айтханыча, битеу налогла да планда белгиленнген ёлчемде жыйылгъандыла. Сёзге, организацияланы файдаларындан налог 15 процентге (250 миллион сомгъа), НДФЛ 8,4 процентге кёбейгенди (300 миллион сомгъа). Дагъыда республиканы иелигинде болгъан ырысхыны хайырланыудан тюшген ахча да кёбейгенди.
Федерал арадан хакъсыз 38,2 миллиард сом берилгенди, аны 15,9 миллиарды бюджетни келишдириуге берилген дотацияладыла. Субвенцияла да 100,9 процентге толтурулгъандыла эмда 3,5 миллиард сомгъа жетгендиле.
Целевой халда федерал арадан 11,4 миллиард сом бёлюннгенди. Бу ахча социал жумушлагъа къоратылгъанды. Ол санда 3-7 жылгъа дери сабийлери болгъан юйюрлеге ай сайын эм биринчи бала туугъанда тёлеулеге, башха жумушлагъа.
Къоранчланы юслеринден айтханда, былтыр 26 къырал программа бардырылгъанды жашауда. Алагъа 49 миллиард сом къоратылгъанды – битеу ахчаны 97,9 проценти. 19 программаны тамамлаугъа къоранчланы бир кесегин артха къайтарыугъа федерал арадан 22,5 миллиард сом берилгенди.
Къоранчланы бёлюмлери алышынмагъандыла. Аны асламы социал политикагъа къоратылгъанды (38 проценти), билим бериуге ахчаны 21 проценти бёлюннгенди, миллет экономикагъа – 16 проценти, салукъ сакълаугъа уа – 12 проценти. «Алай бла социал магъаналы, арт болжалгъа салмай толтурургъа керекли жумушлагъа казна ахчаны 76 проценти къоратылгъанды. Битеу да бирге – 38 миллиард сом болгъандыла»,-деп билдиргенди министр.
Айлыкъгъа 14,2 миллиард сом бёлюннгенди. «Сиз билгенден, былтыр медицинада ишлегенлеге кёллендириу ахча берилгенди. Ол а 470 миллионнга жетгенди. Дагъыда класс таматалагъа да тёленнгенди къошакъ ачха – битеу да бирге 386 миллион сом»,-деп къошханды Елена Лисун.
Республикада инсанланы тюрлю-тюрлю къауумларына болушлукъну 85 мадары толтурулады. Былтыр бу жумушлагъа 14 миллиард сом бёлюннгенди. Битеу да бирге къырал себепликни 352 мингден аслам инсан аладыла. Аладан 158,7 минги - сабийлери болгъан юйюрледиле.
Миллет проектлени толтуруугъа 8,3 миллиард сом къоратылгъанды. «Шимал-Кавказ федерал округда ол эм иги кёрюмдюледен бириди. Ахчаны асламы «Демография» эм «Коркъуусуз эм тынгылы жолла» проектлеге берилгенди»,-деп билдиргенди министр.
Алай бла бюджет профицит бла толтурулгъанды. Аны хайырындан а багъалы банк кредитлени алмай къутулургъа къолдан келгенди. Битеу бу мадарла къырал борчну 360 миллион сомгъа азайтыргъа онг бергендиле. Бюгюнлюкде къырал борч 6,9 миллиард сомду.
Докладны сюзе, Татьяна Егорова шёндюгю къытлыкъны эсге алып, федерал арадан берилген ахчаны ёлчеми азайтыллыгъын бла къаллыгъын билирге сюйгенди. Елена Лисунну айтханына кёре, бир субсидия, не программа къысхартылмагъандыла.
Борч
азайтылгъанды
Парламентни Бюджет, налогла эм финанс рынокла комитетини башчысы Михаил Афашагов а айлыкъны кёбейтирге онг болгъанын энчи белгилегенди. Белгилисича, аны орталыкъ ёлчеми 31,2 минг сомгъа жетгенди.
Дагъыда республика кесине алгъан борчланы толтурууда борчла болмагъанларын, къырал борчну азайтыргъа къолдан келгенин депутат иги шартлагъа санагъанды. «Былтыр бюджетге эки кере кийирилгендиле тюзетиуле. Аны файдалары 8,1 миллиардха, къоранчлары уа 6,3 миллиардха тюрленнгендиле. Профицит алай бла къуралгъанды. Ахча социал магъаналы жумушлагъа бёлюннгенди, асламы уа коронавирусха къажау мадарлагъа»,-дегенди Михаил Афашагов.
Комитетни башчысы жылны ичинде Парламент тийишли праволу актланы къабыл кёрюп, чыгъа баргъан кемчиликле кетерилгенлерин белгилегенди. Ол санда коронавирусну жайылыууна къажау жумушла, дарманла бла жалчытыу эм башхалагъа.
Контроль-эсеплеучю палатаны башчысы Дина Кясова билдиргенича уа, бюджетни толтурууну юсюнден доклад ведомствогъа толусунлай эм заманында берилгенди. Аны тинтгенден сора артыкъ уллу бузукълукъла ачыкъланмагъандыла, аны тексти законлада излемлеге келишеди. «Файдаланы, къоранчланы, къуралгъан профицитни ёлчемлери кёргюзтюлген тарихлеге келишедиле»,-дегенди ол.
Экономиканы айнытыу министр Рахайланы Борис 2021 жылда социал-экономика болумну юсюнден шартланы белгили этгенди. Аны айтханына кёре, республиканы кесинде чыгъарылгъан товарланы ёлчеми 205,3 миллиард сомдан озгъанды. Ол санда промышленностьда – 56 миллиард сом багъасы. «Эл мюлкде ахыр эки жылны ичинде тарихле 10 процетге кёбейгендиле. Былтыр 69 миллиард сом багъасы продукция ёсдюрюлгенди эм жарашдырылгъанды. Къурулушда 29,6 миллиард сом багъасы жумушла толтурулгъандыла»,-дегенди ол.
Рахайланы Борис розница сатыу-алыуда ёсюуге эс бургъанды. Былтыр ол 189 миллиард сомгъа жетгенди, ёсюу 130 процентден асламды. «Ол а къыралда эм уллу тарихледен бириди эмда адамларыбызны сатыу-алыу онглары игиленнгенине шагъатлыкъ этеди»,-деп чертгенди ол.
Миграцияда болум тюзелгенин да чертгенди министр. Алгъын республикадан тышына кетгенлени саны мингле бла саналгъан эсе, былтыр а миграция тарихле 250 адамгъа ёсгендиле. «Мындан ары да алай барса, экономикабыз ышаннгылы болгъанды деп шарт айталлыкъбыз»,-дегенди министр.
Жамауат тынгылаулада РФ-ни Налог службасыны КъМР-де Управлениясыны башчысыны орунбасары Наталья Лытнёва, табийгъат байлыкъла эм экология министрни орунбасары Мурат Апхудов, Бахсан районну башчысы Артур Балкизов да сёлешгендиле.
Жыйылыу тийишли эсгертиулени къабыл кёрюу бла бошалгъанды.
Тикаланы Фатима.
