ТИЛИБИЗНИ, ТИНИБИЗНИ САКЪЛАГЪАН ТИШИРЫУЛАРЫБЫЗГЪА БАШ УРАМА

Бызынгыны орта школунда малкъар тилден бла адабиятдан Чочайланы Нажабат, Гамайланы Хизирни къызы юйретеди. Ол республикада эм сынамлы, сыйлы да устазларыбыздан бириди. Ишин бет жарыкълы толтургъаны ючюн 2011 жылда къыралны Правительствосуну сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды. 2002 жылда «Жылны устазы» деген республикалы конкурсну лауреаты болгъанды, алтын харфла жазылгъан ыразылыкъ къагъытны республиканы биринчи Президенти Валерий Мухамедович Коковдан алгъанды. 2006 жылда Россейни эм иги устазына саналгъанды, 2013 жылда уа Къабарты-Малкъарны эм иги устазы болгъанды. Россейни журналистлерини союзуну члениди, аны сыйлы грамотасы бла да белгиленнгенди. Эм багъалы саугъаларындан бири Россейни Федерация Советини сыйлы грамотасыды, аны Нажабат Хизировнагъа Валентина Матвиенко кеси бергенди.

Чочайланы Нажабат Россейни битеулю билим бериуюню сыйлы ишчисиди, Къабарты-Малкъарны сыйлы устазыды. Мёчюланы Кязимни, Гуртуланы Бертни, Отарланы Керимни, Расул Гамзатовну майдаллары бла да саугъаланнганды. Ол бизни ушагъында сейир жашау жолуну, устазны къыйын эмда огъурлу ишини, окъуучуларыны жетишимлерини юсюнден айтханды.

         - Нажабат Хизировна, ушагъыбызны тёрели соруудан башларгъа сюе эдим, бу усталыкъны къалай сайлагъансыз?

         - Бу усталыкъны жюрегим тартып, ёз тилими сюйюп сайлагъанма. Гитче заманымдан окъуна устазны ишин жаратханма. Мен школгъа жюрюгенде Боллуланы Ахмат Жанакъайытович башланнган классланы окъута эди. Анга: «Ахмат Жанакъайытович, мени классха ийсегиз эди, дерс берирге сюе эдим», - деп тилеучю эдим. Ол да бу излемими толтура тургъанды, классын манга ышаннганды. Ол кезиуде жетинчи классда эдим, итиниулюгюм андан бери келеди.  Малкъар тилибизге сюймекликни уа Малкъарланы Аскер Исмаилович - тамата жашаулу адам - сингдиргенди.

         - Ата-анадан, аппа-аммаладан сора, баям, сабийни жюрегинде энчи жерни алгъан инсан устазыды.

- Хау, устазларыбыз барысы да иги адамла болгъандыла, аланы бирин да унутмайма. Биз ала бла шуёхлача болуучу эдик, бир бирге барып келип, бир бирни жюрютюп. Эсимдеди, класс башчыбыз эм орус тилден устазыбыз Петренко Анатолий Васильевич, классыбызны бирге жыйышдыра, шуёхлукъгъа юйретгени. Ол жыллада картоф жыяргъа барыучу эдик. Ишлегенибизден сора ол челекни баштёбен этип, картофну анда кёмюп, биз да отну тёгерегине жыйылып, къолларыбыз, юсюбюз да къара болуп, ол картофну ашагъаныбыз – аллай такъыйкъаланы къаллай багъасы барды, ала бюгюн да эсиме тюшселе, кёз жашларым келедиле. Экскурсиялагъа барып, таматалагъа болушуп, макулатура, темир жыйып – сабийлигибиз къалай зауукълу ётгенди.

Бала ёсе баргъаны бла, кеси да кёре, таматала да юйрете, жашау жорукълагъа тюзеле бара эди. Ол замандагъы тёлю не жаны бла башха тюрлю болгъанды. Бусагъатда да элибизде сабийлени ариу адетлеге юйретиуге бек сакъбыз. Элде бир бирни танымагъан адам хазна жокъду, хар сёзюнг, къымылдауунг жамауатны  кёз аллындады. Гитче хылими, бир осал ишми этеди, бир адамыбыз жаны бла кёрмегенча этип, насийхат этмей ётюп кетерик тюйюлдю.

- Устазлыкъ ишге уа къалай тохташхансыз?

- Сегизинчи классдан сора Педагогика училищеге киргенме, шахаргъа биринчи кере ол чакъда баргъан эдим. Анда нёгерлерим ахшы адамла болгъандыла, бир юйюрча жашагъанбыз. Класс башчыбыз Текуланы Муса Масхудович эди, физкультурадан да окъутханды. Педучилищени волейболдан эм шашка командаларына киргенме, эришиулеге да къатышханбыз.

Тёртюнчю курсда окъуй тургъанлай, Тёбен Чегемни мектебинде устаз болмай, мени ары чакъырадыла. Анда башланнган класслада ишлегенме, насийхатчым завуч Петренко Анатолий Васильевич болады, ол дерслериме келип, къарап тургъанды. Алай ишлей тургъанымлай мени Эл советни председателине, ызы бла уа район депутатха да айырадыла. Тёбен Чегемде Уллу Ата журт урушда мамыр жашауубуз ючюн жан берген аскерчилерибизге эсгертмени ишлетгенме, жангы школну къурулушуна да къыйын салгъанма. Мальбахов Тембора Кубатиевич бла ишни юсю бла кёп сёлешгенбиз, бир кере ол эл клубубузгъа келгенинде тепсеген да этгенбиз.

- Сиз окъутхан сабийлени ахшы кёрюмдюлерини юсюнден дайым эшите турабыз. Аланы эм Бызынгыны мектебинде ишигизни юсюнден да билдирсегиз эди.

- Аллахны къадары бла Чочайланы Якуб бла юйюр къурап, Бызынгыда жашап башлагъанма. Мында алгъа орус тилден, бир кесекден а малкъар тилден окъутуп тебирегенме. Устазлыкъ стажым 52 жылды. Бир жаны бла энди ишден тохтаргъа да боллукъ эди, алай сабийлени жюрегим бла сюеме, ишлемесем кесими жашамазлыкъ сунама.

Окъуучуларым а, Олимпиадалагъа къатышып, хорламлы да боладыла. Ахкубекланы Кулина, Аттоланы Карина, Аналаны Аида, Рахайланы Марина, окъуучуланы самоуправленияларыны алчысы Бёзюланы Залина - республикалы олимпиадада хорлагъанлары ючюн фахмулу жаш тёлюге болушлукъ этиу проектге киргендиле. Чочайланы Заур бла Ботталаны Асият  жетишимлери ючюн «Орлёнок» лагерьде солугъандыла. Заур бюгюнлюкде Санкт-Петербургда Аскер-медицина академияны бошагъанды, Асият а Къабарты-Малкъар къырал университетни Медицина факультетини студентиди.

Энчи белгилерге сюеме, жаш тёлюбюз адет-тёреге, намысха сакъдыла, къылыкълары ариуду. Артха айланып жууап этген жокъду, айтханынга тынгылайдыла, окъургъа да кюрешедиле.

- Олимпиадаладан тышында уа къаллай жетишимле бардыла?

- «Ана тилим - мени жаным, мени дуниям» конкурсха хар жылдан къатышабыз, 2011 жылда анда биринчи жерни алгъанбыз. Сабийлени проект ишлерин конкурслагъа иебиз, алада да алчы жерлеге дайым чыгъыучубуз. Малкъар халкъны маданият арасыны ишине да тири къатышханбыз, саугъалы жерлени да алгъанбыз.  Тетууланы Хадис къурагъан «Нарт оюнлада» да кёп кере болгъанбыз. Миллет кийимле кийип чыкъгъаныбыз, таулу аш-азыкъларыбыз жыйылгъанланы кёллерине жетгендиле. Ары, гыранчалада да кийип, кийиз, байракъларыбыз, къоз бёркюбюз, къобузубуз, гяпчибиз бла баргъан эдик. Анда чыкъгъаныбызны жаратып, дагъыда бир кере ётерибизни тилеген эдиле. Тамата тиширыуубуз Холамханланы Фатимат а жыйылгъанланы ийнарлары бла къууандыргъан эди. Сабийлени да элтип, бир къауум кере Бал чучхурлагъа баргъанма, анда экинчи жерге тийишли болгъанбыз. Мёчюлени Кязимни, Къулийланы Къайсынны чыгъармаларын окъуу эришиулеге бир жыл да къалмай къатышабыз.

Школда жыл сайын ана тилге жоралап айлыкъ ётдюреме. Мёчюланы Кязимни фонду бла байламлыкъ жюрютебиз, ала да бизге къонакъгъа терк-терк келедиле. Мектепде Кязимге бла Къайсыннга жораланнган мюйюшлерибиз да бардыла.

- Сабийлеге ана тиллерин сюйдюрюуде, сиз оюм этгенден, быллай башламчылыкъла къаллай магъананы тутадыла?

- Алада гитчеле къарачай-малкъар тилибизге къаллай эс бурулгъанын, аны сакълаугъа къаллай къыйын салыннганын кёредиле. Сора, жашырмай айтайым, окъуучуларыбыз быллай эришиуледе, мероприятиялада башхала бла тенглешдиргенде, ана тиллерин ахшы билгенлерине тюшюнедиле. Ол а аланы ана билимлерин бютюн терен этерге итиндиреди. Сора, быллай жерледе гитчеле кеслерин халкъ ортасында жюрютюрге юйренедиле. Белгилерге керекди, сабийлерибиз къайда болсала да атларын жангыз иги бла айтдырадыла.

- Китапны окъугъан дагъыда бир жашауну жашагъанчады. Алай шёндю китапла кёплеге сейир тюйюлдюле.

- Керти да, китапланы окъуу озгъан заманда къала баргъанчады. Аны сылтауун гаджетлени, телефонланы, Интернетни жайылып баргъанларында кёреме. Гитче заманларындан окъуна сабийле алагъа бериледиле. Адабиятыбызны мурдорун салгъан Мёчюланы Кязимни чыгъармаларын окъусакъ, алагъа заман болжал болмагъанын кёребиз. Озгъан ёмюрде жазылгъанлыкъгъа, акъылман поэтибиз аланы бюгюннге къарап тизгенчады. Къулийланы Къайсынны, Отарланы Керимни, башха жазыучуларыбызны да чыгъармалары терен магъананы тутадыла, адамны тилин, ич дуниясын да байыкъландырадыла, эсин кючлю этедиле.

- Ахырында газет окъуучулагъа, жамауатыбызгъа къаллай насийхат этерик эдигиз?

- Мени жарсытхан адамларыбыз жолда-къолда, бир бирге тюбешгенде орусча сёлешгенлериди. Биз, таматала, бюгюнлюкде тилибизни сакълаялмасакъ, ызыбыздан келген тёлю айып этерикди. 18-чи ёмюрде окъуна алимле бери келгенде, тилибизни ариулугъуна, таза сакъланнганына сукъланып кетген эдиле. Кёчгюнчюлюкде аллай бир жылны тургъанында окъуна миллетибиз тилин, маданиятын да унутмагъанды. Аллай бир къыйынлыкъ, зорлукъ, ачлыкъ сынагъанда да, абаданларыбыз тин байлыкъларын тас этмегендиле. Аны ючюн алагъа баш урургъа керекбиз, бютюнда тиширыуларыбызгъа. Аммаларыбыз ол къыйын жыллада ишлеген да эте, сабийле да ёсдюре, сынмагъандыла – бюгюлмегендиле. Сора уруш, киши жеринде ачылыкъдан къыйнала ата-бабаларыбыз тилибизни сакълагъан чакъда, биз бюгюн мамыр жашауда аны тас этсек, ушагъыусузду. Аны ючюн тилибизни, маданиятыбызны, ариу тёрелеребизни да энди келлик тёлюлеге ариулай, тазалай ётдюрюрча биригейик, кюрешейик.

Багъалы миллетими Жангы жыл бла алгъышларгъа сюеме. Жарашыулу жыл болсун, хар юйге насып, къууанч, монглукъ келтирсин. Хар юйюрню ахшы умутлары толсунла.

 

Ушакъны Кульчаланы Зульфия бардыргъанды.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.