Эл, гитче болса да, къыралда, андан тышында да белгилиди

Къабарты-Малкъарны эллерини араларында Терс-Къол энчиди. Аны юсюнден Россейде, андан тышында да биледиле, бери тау лыжалада учаргъа жер-жерледен туристле, альпинистле, тири солууну сюйгенле ашыгъадыла. Арт кезиуде уа, канат жолла ишленнгенли, лыжа жоллагъа да къошулгъанлы, жангы пансионатла, турбазала бла альплагерьле ачылгъанлы туристлени саны бютюн кёбейгенди.  

Эм уллу 
бийикликде
Терс-Къол 2200 метр бийикликде наратла таласында Къочхарланы хуторунда орналыпды. Бу ат былайлагъа биринчи келип тохтагъан къарачайлы Къочхарлары бла байламлы берилгенди. Жылдан-жылгъа бери башха жерледен да кёпле кёчгендиле, солургъа келгенлени талайы да мында жашап къалгъандыла. 
1995 жылгъа дери Терс-Къол Тырныауузну шахар советине киргенди, Элбрус район къуралгъанлы уа Элбрус элге къошулгъанды. Эл уллу тюйюлдю. Бюгюнлюкде анда бир минг чакълы адам жашайды, алай лыжалада учуу кезиу башланнганлай а аланы саны, айхай да, кёбейеди. 
Терс-Къол Тырныаууздан 40 километр огъарыдады, андан сора машинала бла барырча жол жокъду: Азау талагъа чыгъаса, андан ёрге уа канат жолла элтедиле.

Совет Союзну  
спартакиадасы
Белгилилик Терс -Къолгъа 1966 жылда Чегетде СССР-ни халкъларыны экинчи къыш спартакиадаларыны зачётуна лыжалада учуудан эришиуле бардырылгъанларындан сора келгенди. Андан сора мында кёп тюрлю турнирле къуралгъанлай тургъандыла. 
 Архитектура жаны бла былайы артыкъ айтхылыкъ болмаса да, эс бурурча мекямлары уа бардыла. Мында Шимал Кавказда эм уллу турист объект – тынгылы инфраструктурасы бла тири солууну 8 къатлы арасы (кеси заманында ара аскер турист база) ишленнгенди, анда спорт зал, теннис корт, бассейн бардыла. Алгъын мында юйюрлери бла аскерчиле жашагъандыла, жараулагъа келгенле тохтагъандыла, бусагъатда уа туристлени къайсылары да турадыла. Элни тийресинде Тырныауузну вольфрам-молибден комбинатыны солуу базасы, «Вольфрам» пансионатны да эшиклери ачыкъдыла. 
Талала, кёк чыранла, жомакълы чучхурла
Терс-Къолдан узакъ бармай битеу дуниягъа белгили «Чегет» бла «Иткъол» пансионатла орналгъандыла. Биринчисин солугъанла Чегет таугъа, шинтикли канат эм лыжа жоллагъа жууукъ болгъаны ючюн сюедиле. Мында жыл сайын фахмулу бардланы къатышыулары бла музыка фестивальла, тюрлю-тюрлю чыгъармачылыкъ ингирле къураладыла.  
«Иткъолда» уа «Его звали Роберт» деген фантастикалы фильмни алдыргъандыла, сора бери жырчы эм актёр Владимир Высоцкий да келе тургъанды. Ол жашаучу отоуда аны аты бла музей ачылгъанды. 
«Озон» къонакъ юйню да туристле дайым сайлайдыла. Ол бусагъатдагъы излемлеге келишген спорт база бла жалчытылыннганды, къыралыбызны жыйымдыкъ командалары даражалы эришиулени аллында мында жарау этерге, сынамларын ёсдюрюрге сюйюучюдюле. Элден узакъ бармай наратла арасында орналгъан «Динамо» бла «Ушба» да кёп къонакъны сыйындырадыла. 
Акционер обществону «Эльбрустурист» мекямы уа ишленнгени бла сейирди. Анда кёп жылланы Минги таугъа туристле аслам келирча этиу бла кюрешедиле, аслам адамны къатышыуу бла тюрлю-тюрлю ишле къураргъа болушадыла. Турист инфраструктураны айныууна «Купол» кафе, энчи иели къонакъ юйле да себеплик этедиле.
Элге кирген жерде «Ачы-суу» нарзан шаудан чыгъады. Бийик, ариу наратлары бла талала, кёк чыранла, жомакълы чучхурла да кёз байлайдыла. 

Къоркъуусузлукъгъа – энчи эс
Терс-Къолда элчилени эм къонакъланы тынчлыкъларын жалчытыугъа энчи къайгъырылады. Алай бла Элбрус бийик тау излеу-къутхарыу отряд Россейни МЧС-ини къауумунда эм уллу мобиль службаладан бириди. Курт тюшюуге къажау сауутланнган отряд, от ёчюлтюучю бёлюм да дайым хазырлыкъда турадыла. 
«Терс-Къол» обсерватория, Москваны къырал университетини юйретиу-илму базасы мында орналыпдыла. Аны тийресиндеги станция алайда битеу эллени, турист базаланы эм башха солуу объектлени электроэнергия бла жалчытады. Бюгюнлюкде элни инфраструктурасы иги айныпды, энчи иели, кёп къатлы юйле да асламдыла. Связь пункт, Сбербанкны бёлюмю, банкоматла, медицина учреждение, библиотека бардыла, газ, суу быргъыла тартылыпдыла. Адамла бахчала, малла тутадыла, тиширыула эшиулерин сатып, хайыр этедиле, кёпле предпринимательлик бла кюрешедиле. 
Жигитлени атларын ёмюрлюк эте
Терс-Къолда Уллу Ата журт урушда Минги тауда немисли душман бла сермешледе жан берген совет аскерчилени эсгертмелери орнатылгъанды. 2012 жылны 9 майында мында 12 аскерчини бастыргъандыла, аланы ёлюклерин излеу отряд 4 минг бийикликде Гара-Башини тийресинде тапхан эди. Экинчи жыл а дагъыда 4 жигитни асырагъандыла. Аны къатында Кавказда ёлген репортёрлагъа бла корреспондентлеге эсгертме салыннганды. Шыйых жерде жыл сайын аскерчилени, юнармиячыланы, жамауатны да къатышыулары бла эсгериу ишле бардырыладыла.    

Унутулмазлыкъ 
кезиуле
Элни ортасында школ турады, ол районда эм эрттегили мектепледен бириди. Окъуучула мында заманларын хайырлы, зауукълу ётдюредиле: жыл сайын эсгериуню вахтасына, «Зарница» аскер-патриот оюннга, экология эм башха акциялагъа къатышадыла, Минги тауну тийресинде солургъа келген космонавтла, алимле, белгили адамла бла тюбешедиле. Россейни Сауутланнган Кючлерини кюнюне аталгъан къорууланыу айлыкъланы кезиуюнде аскер жырны ингирлери къураладыла, жер-жерли чекчи заставада къуллукъ этгенле бла назмула, проза чыгъармала окъуйдула. 
Кёп болмай а «Мечта» деген сабий сад ачылгъанды. Быллай ат анга бошдан аталмагъанды: аны ишленирин элчиле эрттеден бериу сакълагъандыла, нек дегенде кёп жылланы школгъа дери билим бериу учреждение энчи иели юйде болгъанды, ол тийишли излемлеге келишмегенди. 
Шёндюгю мекям жарыкъ тюрсюнлюдю, ичи да ариу жасалыпды. Ары 40 сабийни алыргъа жарайды, окъутуу-оюн отоула, ашхана, спорт зал бардыла. Алай бла гитчеле билим алырча, ойнарча, солурча битеу онгла къуралгъандыла.
Окъуучула, жаш адамла да, сёзсюз, лыжалада учаргъа юйренедиле, сюедиле. Тау лыжаладан школ ишлегенли 60 жылдан кёп болады, анда сынамлы юйретиучюлеге жараугъа жыл сайын эки жюзге жууукъ адам жюрюйдюле. Он жыл мындан алгъа уа «Элбрус» спорт школ ачылгъанды, анда грек-рим тутушуудан бла боксдан секцияла ишлейдиле. 

Ёхтемлиги – 
айтхылыкъ адамлары
Терс-Къолда биринчи болуп жашап башлагъанладан бири Бичеккуланы Хажи-Муратды. Ол, Уллу Ата журт урушха къатыша, Сталинграддан Берлиннге дери баргъанды. 60 жыл мындан алгъа ол бери келип орналгъанда, былайда артыкъ тийре жокъ эди. Алгъа юйюрю бла палаткада жашагъанды, артда кеслери журт салгъандыла. 
Хажи-Мурат биринчи школну ачаргъа да болушханды, ол кезиуде мектеп Россейни илмула академиясыны прикладной геофизикадан бёлюмюню Элбрусда экспедициясыны мекямында отоуладан биринде болгъанды. Бу учрежденияда урушну эм урунууну ветераны кёп жылланы ишлегенди.
Бюгюнлюкде элде белгили адамланы къауумуна Элбрусда бийик тау излеу-къутхарыу отрядны алгъыннгы эм бусагъатдагъы башчылары Тилланы Борис бла Гюлюйланы Абдуллах, Хауаны болумларын эм башха геофизика халланы тюрлендириу жаны бла Шимал-Кавказ сауутланнган службаны  таматасыны орунбасары Будайланы Махмут, Эверестге чыкъгъан айтхылыкъ альпинист Ёлмезланы Абдул-Халим, эм ахшы къутхарыучуладан бла сноубордчуладан бири Шауаланы Мухтар киредиле. 
Кеси заманларында Элбрусха келип, артдагъы жашауларын таула бла байламлы этгенле да аз тюйюлдюле. Тири солууну «Терс-Къол» арасыны тамата инструктору Владимир Белиловский аланы санындады. Ол туризмни эм тау лыжа спортну айнытыугъа уллу къыйын салгъан инсанладан бириди. Сергей Силин да 50 жылдан асламны элни орта школунда суратлау искусстводан эм дуния художестволу адабиятдан дерсле бергенди. Тау эм спорт туризмден инструктор бла журналист Владимир Ионих да адамланы эслеринде огъурлу ыз къойгъанды. Ала барысы да атлары элни тарыхына кирген, айтхылыкъ инсанладыла.  
Алай бла республикабызны география картасыны эм къыйырында, узагъында орналгъан тау эл – Терс-Къол – Минги тауну жюрегиди дерге боллукъду.  

Анатолий ТЕМИРОВ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.