КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ХАЛКЪНЫ БУРУННГУ ХАЗНАСЫНДАН

Къарачай-малкъар халкъны жыр хазнасыны юсюнден материалланы окъуй кетгенде, Жанатайланы Джамиляны 2015 жылда басмаланнган «Миллетибизни бек эрттегили жырлары» деген магъаналы тинтиу иши къолума тюшгенди. Материалны хазырларгъа анга ол кезиуде устазы Жанатайланы Адилгерийни къызы Лейла кёлю бла болушханды. Къыйынларына тийишли багъа да берилген эди – «Ана тилим – жаным-тиним» деген республикалы конкурсда къызны бу иши биринчи жерге тийишли кёрюлгенди. Алайды да, Джамиляны жазгъаны бла газет окъуучуларыбызны да шагъырейлендирейик.

Халкъ ёмюрлени ичинде жырларында кесини тарыхын, ниетин, дуниягъа кёз къарамын, жюрек излемин суратлагъанды. Малкъарлыланы бла къарачайлыланы бек эрттегили жырларына урунуу жырла саналадыла: «Эрирей», «Доллай», «Инай», «Сабанчыланы жырлары», «Орайда». Белгилисича, таулу халкъны кёлден чыгъармасын эллеге айланып жыйгъан бийле Орусбийланы Исмайылны жашлары Сафар-Алий бла Науруз болгъандыла. Ала билимли эм терен акъыллы адамла эдиле, дейдиле. Орус халкъны белгили алимлери бла шагъырей болуп, XIX ёмюрню экинчи бёлюмюнде фольклорну бир къауум нарт чыгъармаларын – жырларын, таурухларын жыйып, Москвада эмда Тифлисде басмалагъандыла. Биз алагъа жюрегибизден терен ыспас этебиз. Аланы хайырларындан орус композиторла уа бир-бир жырланы макъамларын ноталагъа кёчюргендиле.

 Жарсыугъа, алимлени айтханларына кёре, малкъар-къарачай халкъ жырла иги тинтилмегендиле. Ол себепден ёсюп келген жаш тёлю аллай эрттегили ниет хазнабызны унута барады. Тойлада да «Орайда» деген жырны аз хайырланадыла.

«Орайда» деген жырны гитчеликден эшите келгенбиз. Сабий заманымдан бери тойда «Орайданы» жашла айтып башласала, сейирге къалыучу эдим. «Орайда» ол не деген сёздю? Аны магъанасы неди? Ол бизни тилге къайдан келгенди? Тойлада «Орайданы» нек айтадыла? Соруула асыры кёп эдиле, «Орайда» деген жырны тинтирге аны ючюн таукел болгъанма. Таулула аны келин алгъанда жырлагъандыла. Эртте заманладан окъуна бу жырны ата-бабаларыбыз жырлап башласала, сабийле да алагъа къошулуп жырлагъандыла. Алай аны магъанасын а киши билмей эди.

Къарачай-малкъар-орус сёзлюкде «Орайда» деген сёз былай ангылатылынады: «Этническая народная песня, которая исполняется на свадьбе при провожании невесты в комнату родителей». Ол затланы эсге ала, Къарачайда, Кичибалыкъ элде Чочуланы Аслиханнга – 1920 жылда туугъан эрттегили къартларыбыздан бирине тюбеп, «Орайда» деген жырны юсюнден айт деп тилегенме. Ол манга ата-бабаладан эшитген хапарын айтханды.

- Эртте заманда Къарачайда Учкулан деген элде Орайда деп, бир къыз жашап болгъанды. Хар жылдан ол жашагъан элден арлакъда Дуут деген элде эришиуле болгъандыла. Учкуланны ёзенине дуния жыйылгъанды да, эм кючлю аладан къайсы болгъанын билир ючюн гёжефле чакъыргъандыла. Орайданы пелиуанлыгъын кёре туруп, аны ол гёжефлени эришиулерине ашыргъанды. Кёп кюрешгендиле. Жыйылгъанланы барын да Огъары Тебердиден келген Хасан деген жаш хорлагъанды. Узунбойлу, жигит, арый-тала билмеген, къаракъаш, къаракёз. Сора алайда жыйылгъанланы арасындан бетинде ауу бла бир субай адам Хасан бла жыгъышыргъа ыразылыгъын билдиргенди. Анга тебердичи гёжеф бла жыгъышыргъа эркинлик бергендиле. Экиси да, арагъа чыгъып, бири бирине бой бермей, кёп кюрешгендиле. Ахырында бетинде ауу болгъан, сермеп алып, тебердичи гёжефни сыртындан салгъанды.

- Ай, медет, мен жашагъанлы, бюгюнча кёлюм сынмагъан эди, атынгы бир айт, бетинги да бир кёргюзт, ёле тебиресем, санга табынып ёлюрме, — дегенди жыгъылгъан жаш.

- Аперим! Машалла! - деп, ёзен бирден къозгъалгъанды. Жыйылгъанланы арасындан бир жаш, чабып барып, бир хора байталгъа минип, Хасанны жыкъгъанды, аны хорлагъанны бетинден ауун сермеп алып, башында бёркюн тешсе, кюн таякъча, бир сейир, ариу къыз. Ол Орайда болгъанды. Жыгъылгъан гёжеф, Орайдагъа эси кетип, алайда анга бир аламат жыр этгенди.

Къыз да онгсуннган болур эди, къатында жерленип тургъан хора байталгъа минип кетмегенди. Буруннгулу адетле бла жаш кесин къызгъа алай хорлатханы бедиш эди. Нек дегенде, къыз башха эр кишиге тиерге жарамай эди. Ол айып болгъанды. Ёзендеги бу ишни тышына чыгъармайыкъ дегендиле. Бу эки сейир сабий бир бирлери ючюн деп жаратылгъан болур эдиле. Бир юй болсунла дегендиле сыйлы къартла. Къыз бла жаш да, ыразылыкъларын билдирип, бир юй болгъандыла. Къызны юйге келтире туруп, жаш адамла къызны ызындан «Орайда!» деп къычыргъандыла. Той-оюн бир ненча кюн баргьанды. Ол заманда тойда «Орайда» деген сёз къайтарылып айтылып тургъаны себепли, жыргъа айланып къалгъанды. Ол жырны асыры жаратхандан, башха тойлада да жырлап болгъандыла. Биз ата-бабаларыбыздан эшите келгеннге кёре, келинни келтирип, ат боюнундан тюшюре туруп, уллу Орайда айтылгъанды:

Ой, Орайда, Орайда
Келгенбиз къууанч бла,
Келгенбиз алгъыш бла.
Ой, Орайда, Орайда!
Келген келин, кел, кел,
Ой, Орайда, Орайда!
Тейринг сени сакъласын,
Жууукъ, ахлунг жокъласын.
Ой, Орайда, Орайда!
Теринг сени юйлесин
Мирзеу кибик юйресин,

- деп, келинни юсюне мирзеу чачхандыла.

«Орайда» деген жырны андан да иги ангылар ючюн, мен Кичибалыкъ элде таулу тойгъа барама.

Малкъарлыланы адетлери бла шагъырей болургъа тау эллеге къонакъча келген а айтхылыкъ жырчы Фёдор Шаляпин Малкъарукьлада баргъан тойда къызланы тепсеулерин кюмюш жаууннга ушатханды. Жангы келинни некяхдан сора жашар жерине киеу нёгерле орайда айтып кийириу бюгюнлюкде да сакъланнганды. Къуру «Келин орайда» окъуна не багъасы барды.

Кёп заман кетгенди андан бери. Орайданы сыфатын адамла угъай эсенг, таула-ташла да унутхандыла, жигитлиги уа бюгюн да жашайды. Тойда-оюнда, уллу къууанчлада аны аты айтылмай къалмайды. Орайда деп башлайдыла къууанч атламны, Орайда айтылып келин юйден чыгъады, Орайда айтылып киреди келин да отоугъа...

Малкъар халкъ жырлада «Орайда» деп жырлагъандан сора да, «Ой-орайра» деп жырлап болгъандыла. Байдаланы Фаризат аны юсюнден бизге бу хапарны айтханды.

Эртте, бек эртте заманлада бизни таулада адамла ийнанмазча сейирлик затла бола тургъандыла. Къарт адамланы къаядан энишге атып болгъандыла. Бир кере бир жашны атасын къаядан атар кезиую жетгенди. Жаш кесини атасын бек сюйгени себепли, ол аллай ишни этерге базынмагьанды. Атасы жашыны мудахлыгъын кёрюп, ол андан хапар сорады. Ол заманда жаш атасына болгъаныча айтады. Сора къарт киши мени дорбунда букъдур деп юйретди.

Кёп заманланы жаш атасына жюрюп, анга аш келтиргенди, ол халда бир къауум жылны жашагъандыла. Бир кюн къарт киши элден хапар сорду. Сора жаш атасына: «Элде адамла битеу къойланы сойгъандыла, экинчи жылгъа тёлю боллукъ тюйюлдю», - дегенди. Oл заманда къарт жашына: «Битеу болгъан къойланы баугъа жый», - дегенди. Жаш атасы айтханча этгенди.

Алай бла къойладан экинчи жыл жангы тёлю алгъандыла. Экинчи жол жаш атасына къургъакълыкъ келип, мирзеу ёсмей, элде адамла ашдан къырыла тургъанларыны юсюнден хапар айтханды. Бу жол да къарт былай айтханды:

- Жол жанлары бла тюзлени къазыгъыз, - дегенди. Элни адамлары къарт айтханча этгендиле. Экинчи жылгъа кёп мирзеу жыйгъандыла. Ол заманда жашха бу затлагъа къайдан юйреннгенин соргъандыла. Жаш да, жашырмай, дорбунда бугъуп тургъан къарт атасы юйретгенин айтханды. Ма ол заманда ангылагьандыла, элде къарт адамла къаллай бир акъыллы болгъанларын.

Сора, адамла жиберип, жашны атасын элге келтиргендиле. Ол заманда къартны ызындан «Орайра» деп къычыргьандыла. Ол кюнден башлап къарт адамланы къаядан атхан тёре къалгьанды. «Ойрада» деген сёз а жыргъа айланып къалгъанды. Буруннгу жырладан «Ойра» деген магъананы жаланда «Тепена» деген жырда магъанасы тас болады.

Эртте заманладан бери «Тепена» малкъарлыланы сюйген тепсеулери болгъанды. Уллу отну къатында тепсеуню бардырыргъа биреу сюеледи. Къалгъанла, ненча болсала да, уллу отну тёгерегине гюрен туруп барадыла. «Ойра» дегенни «Чоппагъа барыу» деген жырда да хайырланнгандыла. Чоппагъа барыу - тукъумлада бола келген адетди.
 
Бек магъаналы, бек эрттегили жырладан бири «Апсатыды». «Орайданы» бу жырда да хайырланып болгъандыла. Апсаты кийиклени иесиди. Быллым элни къарты 91 жылы болгъан Афашокъаланы Амырханнга Апсатыны юсюнден билгенин айтырын тилегенме.

Бек алгъа айранны Апсаты чыгъаргъанды. Адамла кийик малланы этлери ючюн къырып, тауусуп баргъанларын кёрюп, сютню жаратып этинден эсе уллу хайыр андан чыгъарыгъын билдиргендиле.

Таулулада эрттегили жырла кёпдюле. Сёз ючюн, «Сабанчыланы жыры». Ол жаланда сабан сюргенде жырлап къоймай, сабаннга чыгьардан алгьа, сабан тойлада да жырланнганды. Кюз артында уа ындыр басхан кезиуде, буруннгулула ындыр агъачха байланнган ёгюзлеге къатыла-къатыла, тёгерек айлана, «Эрирейни» жырлагъандыла. Ол къууатны, бай тирликни, монглукъну да жырыды. Ишге, урунуугъа махтау салгъан жырды.

Къарачай-малкъар халкъны жашауунда бек магьаналы жерни малчылыкъ алгъанды. Ол себепден мал тутуу бла байламлы кёп тюрлю ийнаныула, табыныула, тилекле, адетле, жырла, алгьышла жюрюгендиле. Аллай жырладан бири «Доллайды». Ол къошда жау чайкъай тургьанда айтылып болгьанды. Ол айтылса, жау терк тюшерикди, кёп боллукъду деп, сёзню кючюне ийнаннгандыла. Доллайгъа юй хайыуанланы терисинеча табыннгандыла.

Чепкен сокъгьандыла, кийиз, жамычы ургъанда айтылыучу жырла да буруннгулу урунуу жырладандыла. «Ийнай» («Онай», «Анай») деген сёз, биз оюм этгенден, жюн ишни, чепкен согъууну тейрисини атыды. Баям, аны магъанасы артдан-артха унутулуп, сёз кеси уа эжиу орунуна къалып къалгъанды. Жырны тиширыула айтып болгъандыла. Ишни башлардан алгъа тиширыуланы бек таматалары алгъыш этгенди.

Малкъарда бла Къарачайда бек кёп тарых жигитлик жырла айтылгъандыла. Жигитлик жырланы тематикаларына кёре алимле бир ненча къауумгъа юлешедиле: жортууул, чабыууллукъ бла байламлы жырла, байлагьа, бийлеге, патчахны мыртазакъларына къажау жырла, Уллу Ата журт урушну жигитлерине аталгъан жырла.

Малкъар халкъ жырла миллетибизни чыгъармачылыкъ хазнасыны бир кесегидиле. Халкъыбыз кесини къыйын кюнюнде сарынла, кюйле такъгъанды, къууанч кюнюнде уа жарыкъ жырла, ийнарла этгенди. Аланы бийик суратлау кючлери бардыла. Тойда-оюнда, харкюнлюк жашауда да айтылгьан ол жырлада халкъыбызны сёзге усталыгъы танылып турады.

Малкъар халкъ жырла магъаналарына кёре бир ненча къауумгъа юлешинедиле: мажюсю тейрилеге табыныу жырла, урунуу жырла, уучуланы жырлары, тарых жырла, чабыуулну, жортууулгъа барыуну юсюнден жырла, кюйле, сарынла, сюймеклик жырла (ийнарла), чам жырла, сабий, бешик жырла, орайдала. Бек эрттегилеге мажюсю тейрилеге табыныу жырланы да санаргъа боллукъду.

Малкъар халкъны эрттегили жырлары бир да болмагъанча аламат тап жарашдырылгъандыла. Алада сёз байлыкъ, суратлау кюч да, ёмюрден ёмюрге ёте, сакъланнганлай турадыла. Халкъ жырла, таулуланы жашауларыны кюзгюсю болуп, бизни узакъ ёмюрледе болгъан затлагъа жарсытхан да, къууандыргъан да этедиле.

Халкъ жыр бла бирге жашайды. Жашау тюрленнгенча, ол да тюрленеди, эски, жангы да болады. Алагъа къошулгъан, къоратылгъан да этеди. Бек алгъа жырны бир адам этсе да, халкъ аны жаратса, жыр кенг жайылады. Басмагъа тюшмесе уа, аны этген адамны аты унутулуп, жыр халкъ жыр болуп къалады. Малкъар халкъны «Сёз – кюмюш, жыр – алтын» деген айтыу миллетибиз жырны къалай багъалай билгенин кёргюзтеди.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.