Республикада, андан тышында да аты айтылгъан суратчыладан бири, Къабарты-Малкъарны халкъ художниги, Россей художестволу академияны сыйлы келечиси Гуданаланы-Келеметланы Долматны жашы Борис туугъанлы бу кюнледе жетмиш жыл болады. 

Ол сюргюнде киши жеринде туугъан тёлюденди. Атасы Долмат, Уллу Ата журт урушну аллындан ахырына дери къазауат этген солдат, юйюрюн Къазахстанда Головачёвка элде тапханды. Борисни сабийлиги анда ётгенди. Кёнделеннге ол алтыжыллыкъ жашчыкъ болуп келгенди. Ала элни Чегет жанында бир кесек жашагъандыла. 

Артда кёплени иш бла жалчытхан Тырныауузгъа кёчгендиле. 

Не тюрлю игиликни да бир насыплы тюбешиу белгилейди. Борисни жашауунда да алай болгъанды – ол школда окъугъан заманында сурат этген дерсден бир аламат устазны къолуна тюшгенди. Виктор Павлович Бей кёплени юйретгенди искусствону бу тюрлюсюне. Аны юсюнден айтханда, тырныауузчу художниклени барыны да бирча жылыулуду эсгериулери. Ол Борисни этген суратларында магъана табып башлагъан кюнюнден арысында анга энчи эс бёлгенди, жашчыкъны суратларын тюрлю-тюрлю конкурслагъа жиберип, аны биринчи хорламларына, артда болдургъан жетишимлерине да къууаннганды. 

Солуу айлада Борис ана эгечлерине келиучю эди Кёнделеннге. Ала Къара шауданны къатында жашагъандыла. Ол заманда окъуна жашчыкъны уллу чыгъармачылыкъ иш сакълагъаны белгили эди. Сабийле бла ойнай, ол аланы, къоншуларыны, алайда сууну, кёпюрню суратларын карандаш бла этгени кёплени эслериндеди. 

Школну бошагъанлай, Борис усталыкъ сайлау жаныны юсюнден сагъыш эте тургъунчу, аны аскер къуллугъун толтурургъа чакъыргъандыла. Анда ол радиомеханикге окъугъанды. Алай бла кюреше тургъанлай, къабыргъа газет этерге керек болгъанда, аны сурат ишлерге фахмусу болгъанын билгенлей, тюрлю-тюрлю агитация плакатла этдирип башлагъандыла. 

Аскер бёлюмге кезиулю тинтиучюле келгенде, ол суратланы кёрюп, ким этгенин соруп билгенде, Борисни Москва округну авиация штабына алып кетгендиле. Анда художник жашны сыйы жюрюгенди, не тюрлю байрамлагъа да къатышып, алагъа тийишли суратланы, плакатланы терк этип такъгъаны бла, тенглери бла келишиулюгю, жарашыулугъу бла да кесине сый-намыс тапхан  эди Борис. Анда къалса сюйгенлерин жашырмагъандыла аскерчи таматалары андан, алай а аны генерал чынла угъай, сурат этиу тарта эди кесине. Аллай фахму, илхам деген тасхалы шартла кёп сыйладан да кючлюдюле. 

Алай бла Гудана улуну анда къалыргъа онгу болгъанды, алай а юйюне жууугъуракъда окъур жер сайлап, аскерден къайтхандан сора, 1973 жылда Краснодарны художестволу училищесине кирип, аны 1977 жылда бошагъанды. Анда окъугъан тёрт жылны ичинде аны уллу, ишлерин билген устазланы къолларына тюшюп, художестволу искусстводан иги билим, усталыкъ, жашау сынау да алыргъа онгу болгъанды. 

Алай а, акъылманла айтханлай, къаллай бир биле барсанг, аллай бир кёп билирге излейсе. Ма ол излем келтирген эди Борисни училищени бошагъандан сора Ленинградха. Анда ол И.Е.Репин атлы живопись, скульптура эм архитектура институтха кирип окъугъанды. Анда Борисни устазы дуниягъа аты айтылгъан художник Андрей Мыльников болгъанды. 

Андрей Андреевич кёп жылланы ичинде Россейни художестволу академиясыны вице-президенти болуп тургъанды. Андан юйрениу къадар берген насып эди ол замандагъы студентлеге. Аны юсюнден мен Тёппеланы Хызыр айтып да эшитгенме. Ол уллу адам сохталарын Совет Союзну къалайына да элтип, табийгъатны кёз бла кёрген этюдларын, башха суратла, портретле да ишлерге юйретип тургъанды. Устаз аланы Кърымгъа элтгени эсиндеди художникни. Ол анда бирде кючлю къайнагъан, бирде ашхам кюннге жылыннган, ай бла ушакъ этген тенгизни, сейирлик пейзажланы, паркланы кёргенди. Художникге уа не керекди, ариулукъну кёзю бла кёрсе? Аны эсде къояр бояула бла холст.  

Ма аллай жолоучулукъла жаш художникни ич дуниясын илхамдан толтургъандыла. Ленинград кеси уа – суратлау искусствону белгили арасы эди. Анда Эрмитаж, Орус музей, эрттегили эсгертмеле, таш бла сырылгъан жолланы хар бир аякъ салыр жери сакълагъан тасхалы тарых… Сора сыйлары бийик болгъан аламат устазла. Аны диплом ишини аты «Жай. Чалгъыда» деген сурат болгъанды.

Академияда окъууун 1983 жылда бошагъандан сора да, Борис ол кесин сюйдюрген, искусствону, маданиятны да эсгертмеси болуп къалгъан шахарда юч жыл жашагъанды. Аны да бар эди сылтауу –  устазы Андрей Андреевич Мыльниковну студиясында юйреннгенди, аны къолунда ишлегенди. Сора аны кёл этдириую бла аспирантурагъа да киргенди. 

Ол жылла дагъыда жаш художникни жашауунда Лениградда баргъан битеусоюз, битеуроссей кёрмючлеге къатышханы бла белгиленнгендиле. Ол кезиуледе Борисни суратларын Польшада, Чехословакияда, Венгрияда да кёргюзтгендиле.1986 жылда Борис Тырныауузгъа къайтханды. Андан бери анда жашап турады. 1988 жылда аны СССР-ни Художниклерини союзуна алгъандыла.

Бюгюн Гуданаланы Борис кёп сураты бла белгилиди. Аланы араларында пейзаж жанрда жазылгъанлары кёпдюле. Бизни бай табийгъатыбыз аны илхамыды. «Таулада жай» деген сурат ким да сюйгенледен бириди. Бийигинде чууакъ кёк, къарлы таула, аланы башларында аз-маз билиннген акъсыл булутчукъла, энишгерекде уа – бахсан назыла, жашил юркюнле, сора жашил гелеу тау гюллери бла. Бу уюп тургъан мамырлыкъны суратына къарасанг, аны сау болгъанын, бусагъат аяз ургъанлай, уянырыгъын, тюрлениригин сезесе да, къоркъаса, сакълайса. 

«Жауундан сора» деген суратда уа дунияны кёкден келген лейсан жуууп, ол алай тазады – къурч бетли таула, къалын агъач, жашил бет, анда отлай тургъан ийнекле, сора ызлыкъ болуп тургъан къол. «Жантуугъанны кёрюмдюсю», «Къыш. Таулада жел», «Къыш. Чегет тауну кёрюмдюсю», «Жауун жауарны аллында» деген эм башха табийгъат суратларында Борис ата журтубузну энчи табийгъат къылыгъын, аны ёхтем къатылыгъын, чексиз ариулугъун, ангын кёргюзтгенди. 

Аны бла бирге, бек сюйген жанры, баям, портретди. Кязимни бир ненча сураты, Къайсынны, художник шуёху Курданланы Валерийни, Ван Гогну, кесини автопортретлери… – была бары да авторну жаланда кёзю угъай, жюреги да жютю болгъанын кёргюзтедиле. 

Кязимни суратларына къарасанг, биринде закий суу боюнунда олтуруп турады. Огъурлу бетин сагъыш алып, узакъгъа, баям, тау бетлеге къарайды. Экинчи суратда аны къарамы соруулуду. Ол дуния терсликлени, тюзлюклени кюрешлери терк бошалмазын билип, анга жарсыгъанча сюеледи. Ючюнчю суратда акъылман бети ахшы къууумладан жарыгъан жазыучуду, халкъыны тарыхын, жигитлик жолун къагъытха тюшюрюрге хазырланнган закий.

Къайсынны суратлары да – жашау къыйматын тергей тургъан шайырны бир такъыйкъасы. Автор кеси уллу поэтни иги таныгъаны себепли, была белгили назмучуну къадар жюгюн женгил этмей, жашаудача кёргюзтедиле.

Гуданаланы Борис, керти художникча, дунияда адам бетледен сейир бир зат да болмагъанын биледи. Ол инсан сынагъан сезимлени – игиликни, аманлыкъны, къууанчны, жарсыуну… – жашауда жыйылгъан хар нени да кюзгюсюдю анга.

Художникни «Къойчула» деген сураты таулуну бла тауланы бирликлерин кёргюзтген бир белгиди. Ол алай кертиди: бу тау бийикледе, ташла ичинде юч къойчу харкюнлюк мамыр жумушларын этедиле; былайда бир таш, къая, аны юсюнде ёсген артиш бир жары кетселе, бир ётюрюк кирликча кёрюнеди суратха. 

«Байланып тургъанла». Бу абстракт суратха къарасанг, адамны жашаугъа байлагъан ненча зат болгъаныны юсюнден сагъыш этесе: ата, ана, сабий, элинг-жеринг, иги адамла, кюреш, къууанч, итиниу… Аллай абстракт бла жазылгъан суратладан бири художникни кесини портретиди. Нечик кёп затдан къуралады адам! 

«Космос рапсодия», «Аллахны кёрюмдюсю», «Таш салгъан тиширыу», «Юйюр»… хар суратны да кеси тарыхы, жаратылыууну сылтауу болады. Художник алдан билемиди сураты къаллай болурун? Не хазна. Бир бояу бирине къошула, ишленеди жашауну эсде къалгъан бир чагъы.

Алай а, не десенг да, ол монументалист школну усталарындан юйреннгенди. Аны уллу суратла, топуракъдан, металлдан эсгертмеле этиу жаны бла да усталыгъы барды. Жашагъан шахарын айбатлауда да аны бу жаны бла юлюшю уллуду. Аны бу ишлерини юслеринден айта, Элбрус районну краевед музейини директору Этезланы Фатимат юлгюге бир къауум шарт келтиреди. Сёз ючюн, Бахсан ауузуна бара, жолда юйлени къабыргъаларында ишленнген суратланы бир къауумун Гуданаланы Борис этгенди. Тырныауузда больницаны къабыргъаларында сейирлик суратла бардыла. Аланы айбатлагъан Гуданаланы Борисди. 2-чи школда да алай. А. Мыльниковну студиясында окъугъан юч жылы этдиргендиле анга сюйген шахарына бу саугъаланы.

Ол халкъына этген саугъаладан бири – Кязим хажини таулу халкъны репрессияны сынагъанлагъа аталгъан мемориалыны аллында сюелген эсгертме комплексиди. Баям, аны акъылман поэтибизни сыфатын багъырда алай ишлерге кёллендирген аланы – поэтни бла художникни –  эрттеден келген байламлыкъларыды – жан жууукълукълары. Ол комплексни ачылгъаны уллу байрам болгъан эди малкъар халкъгъа. 

Сюйген сыйлы адамыбызны сыны алайда – халкъыбызны тарыхы, маданияты да бир жерге жыйылгъан, бушууубузну ахшыларыбызны этген жетишимлери жумушатхан жерде сюелгени къайсыбызны да жюрегибизни къууандыргъанды. Ол къууанч кюнюбюзде алайда кёпле, ол санда республиканы таматалары да, аны ишине уллу багъа бергенде, аны махтап сёлеше туруп, менсинирге юйренмеген  художник жашны бетинде жаланда ол ариу сёзледен уялгъаны, ийменнгени жазылып эди.  Керти чыгъармачылыкъ фахму аллай сейир ыз къояды устаны къарамында, сёзюнде, ишинде да. 

Юбилей адамны насыплы да, жууаплы да заманыды, этилгени, болжалда тургъаны да саналгъан. Бютюнда чыгъармачылыкъ бла кюрешген адамгъа. Бетинден жарыкъ чомарт тёгюле тургъан фахмулу къарындашыбыз илхамлыды, асылды, жумушакъды. Мындан ары да аны жолун – сейир, суратларын – сурамлы, игилик этер онгларын а кенг этсин къадар.

 

Мусукаланы Сакинат.