Зи гугъу сщIыну цIыхубзыр Апсны щIыналъэм щыпсэууэ зымыцIыху цIыкIуми инми яхэту къыщIэкIынкъым. Абы тепсэлъыхьу зэхэпхынущ Куржы-Абхъаз зауэм хэта щIалэхэри, абыхэм я адэ-анэхэри. КъыщацIыху ар Урысейми, хамэщI щыпсэу ди лъэпкъэгъухэми. «Зауэ блэкIам и акъужьыр къызыпыжьыукI бзылъхугъэщ, зэбгъэцIыхумэ игъуэт», жаIэу и цIэр къыщраIуэм, «Хэт хъуну, сыт хуэдэ фIыщIэ бгъэдэлъыр, щхьэ сепсэлъэн хуей», жысIэу сыщIэупщIэжат. Жэуапу игъуэтыжам гущIэм зрегъэгъазэ: «Пщэдджыжь къэс мы уафэгумкIэ тщхьэщысыкI ди зауэлIхэм я псэ налъэм къыхахыурэ зэIуаща фащэ щыгъщ абы. УщепсалъэкIэ къыбгурыIуэнущ, узыщымыгъуазэри и псалъэм фIэкIыпIэ имыIэу къыхэпхынущ», - жаIащ. НэгъуэщI сыт къыпадзыжын хуейт апхуэдэ псалъэр зыхуагъэфащэ бзылъхугъэр нэIуасэ къэпщIын щхьэкIэ? Сызытепсэлъыхьыр «Мамырыгъэмрэ захуагъэмрэ я телъхьэ абхъаз анэхэр» зэщIэхъееныгъэм и гуащэ, жылагъуэ лэжьакIуэ емышыж Кичбэ Гулищ.
Сэтэней-Гуащэ и уэсий
Къыщылъэгъуа меданым щегъэжьауэ къакIуэр зэры-Гулим гу лъыстат. И нэгум илъ гупсэхугъуэм и Iэпкълъэпкъ пщыкIутIым зрагуэша нэхъей зэпIэзэрыту, гумэщIыгъуэ гуэрми зэримыдзэу хуэмурэ къакIуэрт ар, къыздэкIуэми къызыблэкIхэр зэрызэлъыIукIуэтым, ялъэмыкIыу къызэрыхуеплъэкIыжым къыхигъэщырт. Зэрыуэркъ щылъхур и зыIыгъыкIэ псом къиIуатэрт. Пагагъ гуэри зэрыхэмылъыр, цIыхумкIэ гууз-лыуз ин зэриIэр, щэхуу гъэпщкIуауэ гуауэ гуэр зэрыкIуэцIылъри асыхьэтми зыхэпщIэрт. Шэ фиям хуэдэу зэуэ си щхьэм къищхьэрыуа гупсысэр къызбгъэдэс ныбжьэгъу щIалэхэм языхэзым си нэгум къриджыкIам хуэдэу къыздиIыгъащ: «Пэжщ, къакIуэр анэщ», жиIэри. «Сэтэней-гуащи ещхькъэ?» - пищащ абы етIуанэм, зэрыригушхуэр имыбзыщIу.
Гули къыщыхъуари щыпсэуари Сыхъумщ, абхъазхэм я жыIэкIэу Акъуэ къалэрщ. «Абхъаз бгырыс курыт еджапIэр» къиухыу, егъэджакIуэ IэщIагъэр щызрагъэгъуэту Сыхъум дэт институтри кърихьэлIа нэужь, ар абхъаз тхакIуэхэмрэ лъэпкъ щэнхабзэм и лэжьакIуэхэмрэ я кIыщу, зэхуэсыпIэу щыт, Гулиа Дмитрий и цIэр зезыхьэ унэ-музейм илъэс 18-кIэ щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжьу щылэжьащ. Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрымыувами, Гули бгъэдэлъ щIэныгъэмкIэ, Iуэхуу зыпэрытым хуэгъэзауэ зыхищIэ пщэдэкIыжымкIэ, акъыл жаныгъэмкIэ къыхэщырт.
Iэщэр къащтэу щалъхуа щIыналъэр зыхъумэжыну зэуапIэм япэ дыдэу Iухьахэм ящыщщ Гули и къуитIыр. Сыхъум къалэр бийм къыIэщIахыу хуит къащIыжын щхьэкIэ, 1993 гъэм и гъатхэпэм екIуэкIа зауэ гуащIэм щыкIуэдащ и къуэ нэхъыжь Арзэмэт. ЩIалэ нэхъыщIэми, Дмитрий, лIыхъужьыгъэ къыщигъэлъэгъуащ а зауэм, уIэгъэ хьэлъэу и щIыфэм телъхэм нобэми зыкърагъащIэ. Тарбэ Арзэмэт - Абхъазым и ЛIыхъужьщ, Дмитрии Лиуан и цIэр зезыхьэ дамыгъэр къыхуагъэфэщащ. А лъэхъэнэ бзаджэрщ Гули Абхъаз щIыналъэм щекIуэкI жылагъуэ-политикэ гъащIэм щыхыхьар, а илъэсхэрщ абхъаз анэхэм я зэгухьэныгъэри къыщыунэхуар. Зэгухьэныгъэр Абхъазым щекIуэкI политикэ гъащIэм жыджэру хэтщ, лъэпкъ зэныкъуэкъухэр къэмыгъэхъунымкIэ зэхашэ дунейпсо бзылъхугъэ зэхуэсхэм ядолажьэ, Куржы-Абхъаз зауэм хэта щIалэхэм пыщIэныгъэ быдэхэр хуаIэщ.
«Гули и къуэр зауэм хэкIуадэри махуэ зыбжанэ дэкIа нэужьщ ар зэримыIэжыр къыщищIар, - жеIэ зы ныбжьэгъу щIалэм. - Щызэхихам, и дунейм зыгуэр зэрыхэкъутыкIар къыумыщIэнкIэ Iэмал имыIэу, и нэгум зы фIыцIагъэ гуэр ирижат, жаIэж ар зылъэгъуахэм, ауэ хуэмыубыд и нэпсхэр къыздещэщэхым жиIат: схуэдэ цIыхубз куэдым языхэз сыхъуауэ аращ. Зэуэ сигу къэкIыжащ адыгэ тхакIуэшхуэ Къуиикъуэ Налбий и «Абазэхэхэм я анэ» Iуэтэжым хэт Амдэхъан тхьэмыщкIэр. И закъуэ нэрыбгий дигъэкIат абы зауэм - и щхьэгъусэмрэ и щIалиблымрэ. Зыми къагъэзэжатэкъым, я Iуэху зыIутыр къыщищIами, лей жиIатэкъым. «Хэт дэмыкIами, и жылэ щхьэкIэщ щIыдэкIар. И хэкум щхьэкIэщ. Къэзылъхуахэм щхьэкIэщ. Къилъхуахэм щхьэкIэщ». Арат жиIар. Сыщегупсыс щыIэт, апхуэдэ гуауэм узэримыщIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым, тхакIуэм егъэлеиныгъэ гуэри хилъхьэу къыщIэкIынщ, жысIэу. Ауэ мис, къысхуокIуэ а Амдэхъан жиIам хуэдэ къэзыпсэлъыфа цIыхубз…
ШыIэныгъэшхуэ зыхэлъ, цIыхум и гуауэр дэзыIыгъ, и гукъеуэр езым ейм хуэдэу къэзыщтэ Гули Абхъаз щIыналъэм пщIэшхуэрэ Iулыджышхуэрэ щиIэщ. Зауэ блэкIам емышыжу цIыхухэр зэщIигъэуIуэу, зэкъуэтыныгъэм къыхуриджэу зэрыщытар, лэжьыгъэу иригъэкIуэкIам Абхъаз щIыналъэм къыдиха ТекIуэныгъэр нэхъ благъэ зэрищIар къалъытэри, хэгъэгум и дамыгъэ нэхъ ин дыдэр - «Ахьдз-Апшы» орденым и етIуанэ нагъыщэр - къыхуагъэфэщащ.
КъигъэщIа псор зи нэгум нахуэу къибджыкI цIыхубзыр къэсу къыщыдбгъэдыхьами, къэкIуэхункIэ гупсысэу дызыхидзам димыутIыпщауэ иджыри диIыгът. ХуэщтэIэщтаблэу дызэрыщытым гу лъызыта Гули къыпыгуфIыкIщ, гуапэу ди Iэр иубыдри, жиIащ: «УзыгъэукIытэжын анэ щыIэкъым». Абы иужьщ гупсэхуу дыщызэпсэлъылIар.
Къедгъэблагъэу къыщытIысым, щIалэхэм ди псалъэмакъыр зэхиха нэхъей, жиIат: «Дэтхэнэ зы цIыхури зыгуэрым и уэсийщ. Дэ ди анэхэр Сэтэней-гуащэщ зи уэсийр. Быныр унэхъунуми, быныр унэнуми сыту куэд елъыта анэм. Ауэ Сэтэней-гуащэ щхьэр щылэжьэн хуейри, гур къыщеуэн хуейри зэхигъэкIыфырт. Ар анэ быдзышэм хэлъу тхэпща мыхъумэ, дэнэ мыпхуэдэ хабзэхэр къыздитхынур. Иныр мащIэм къыщожьэ - дыкъызэрызэфIэувам трижыIыкIыу арат ар.
Лъым и макъ
Нобэ хуэдэщ зауэр къыщыхъеяр. Фочауэ макъхэмрэ топышэ фийхэмрэ зэ зэхэзыхам псэуху ар и тхьэкIумэ имыкIыу итынущ. Есэж хуэдэу хъуми, зыбжанэрэ къигъаскIэу, къигъащтэу екIуэкIынущ. Тынш дыдэуи пхужыIэнукъым мамыр гъащIэм ухэувэжыныр. Лъырэ нэпсу плъэгъуар зэпымычу уи нэгу щIэкIыжынущ. Гузэвэгъуэр зылъэ-
мыIэса цIыху мы хэкум къинакъым. Зауэр сыт щыгъуи аращ. Абы хейрэ мысэу, цIыкIурэ ину, цIыхухъурэ цIыхубзу зыри зэхидзыркъым, псори а зы шыбзэм щIегъэкI. Ауэ Iэмалыншэу нахуэ ещI хэт нэгъэсауэ цIыхуми, хэт лъапIэныгъэ гуэри имыIэу ауэ сытми цIыху сэфэтым иту дунейм тетми.
Дэ псоми тщIэрт Къущхьэ щIыбымкIэ - Кавказым - щыпсэу адыгэхэр бзэкIи лъыкIи дызэриIыхьлыр. Зэгуэрым, жаIэжырт нэхъыжьхэм, абхъазхэмрэ адыгэхэмрэ зэрыукIыжыпэным нэсауэ, лъэныкъуитIми анэ щэрыщэ къахэкIри, я бын пажэхэмкIэ зэхъуэжащ, игъащIэкIэ зым илъ адрейм имыгъэжэн, абы фIэкIа зэпэщIэувэу зэмызэуэн папщIэ. Абдежым къыщежьэри, зи кIэтIий кIапэкIэ зэхъуэжахэр быдзышэрэ къуэшыгъэкIэ зэгъунэгъу хъуащ, я зэхуакуми лъыгъажи абы фIэкIа къыдэхъуэжакъым.
Тхыдэм къыхэкIыу IуэрыIуатэу къэсыжа а хъыбарыр ди нэхъыжьхэм щыжамыIэжа зэи къэхъуакъым, дызэрызэшри тщIэрт. Ауэ гъэщыпкъэжын хуейуэ зы щытыкIэ гугъу дыдэ уригъэувэу къыщIэкIынущ ДыкъэзыгъэщIам.
Зауэр къыщыхъеям и етIуанэ махуэм зэхэтхащ Къэбэрдейм къикIыу ди щхьэхуитыныгъэм щIэзэуну щIалэхэр къызэрыкIуам я хъыбарыр. Сосналы СулътIан зи пашэ гупым я щхьэр халъхьэнкIэ шынагъуэ щыIэу Цандрыпщ деж куржыхэм къафIыблэкIри, ди щIыгум къихьат. КIэщIт я псалъэр, ауэ сыт хуэдиз гушхуэныгъэ къыпхалъхьэрэт абыхэм: ди къуэшхэм иращIылIэну зыхэт лъэпкъгъэкIуэдыр ддэнукъым, абы къыIэщIэтхыу Псэм и лъахэр щхьэхуит тщIыжын щхьэкIэщ дыкъыщIэкIуар. Дауэ абы иужькIэ лъым мыхьэнэ иIэкъым, зэрыжыпIэнур. Абы и макъыр зэхэзыхынур щIэдэIукIращ. Ди насыпти, дэIуэкIэм дыщыужатэкъым.
БынкIэ зэхъуэжа анэхэм я псэр гуфIауэ къыщIэкIынщ, зэшхэр шынагъуэм зэщIыгъуу зэрыпэщIэувар ялъэгъуамэ. Iэщэр къэзыщтэу си жьэгур, си лъахэр ихъумэну къэкIуа дэтхэнэ зы щIалэри си быным изолъыт, лъэгущIыхь захуэсщIынуи сыхьэзырщ. ЩыIэщ бын къызыщIэхъуэ анэ, щыIэщ лIы къэзылъху анэ. Си тхьэкIумэ имыкIыу итщ адыгэ щIалэхэр къэса нэужь тхьэ зэраIуа мы псалъэхэр: «Абхъаз щIыналъэр хъумэныр си псалъэ мыкъутэщ. Нобэ щыщIэдзауэ мы щIыгур си унэщ, си жьэгущ. Кавказ лъэныкъуэмкIэ иджы щегъэжьауэ мыабхъаз щыпсэуркъым». Гу имыIэми, ар зэхэзыхам зыгуэр и кIуэцIыкIыщIэм къыщымыпIэжьэжьэнкIэ Iэмал иIэтэкъым… Лъым и макъыр ин дыдэт къызэреуэр.
Анэм и джэпсалъэ
Анэхэм ди зэгухьэныгъэр зэрыщыIэр къэрал тхылъымпIэкIэ щыдгъэнэхуар 1994 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэращ, ауэ дыкъыщыунэхуа Хэку зауэр иджыри екIуэкIырт. Абхъаз лъэныкъуэм хэщIыныгъэшхуэ къриту 1993 гъэм и гъатхэпэм екIуэкIа зауэм хэкIуэда ди щIалэхэм я хьэдэхэр куржы дзэзешэхэм зейм иратыжыртэкъым. Апхуэдэ щIыкIэкIэ хэкIуэдахэм я Iыхьлыхэмрэ абхъаз унафэщIхэмрэ бийм зэпэщIигъэувэну арат зыхэтыр. Адэ-анэхэм Гудаутэ деж пэкIушхуэ щащIащ, дунейпсо мардэхэми лъэпкъ хабзэхэми къимытIасэ хьэкIэкхъуэкIагъэм пэувыну дунейр къыхураджэу. Мис абы щыгъуэ утыку къихьэу псэлъа, зи къуитIыр зауэм хэкIуэда Хеция Шушанэ екIуэкIым нэгъуэщIынэкIэ иригъэплъыжащ икIи иригъэгупсысащ цIыхур: «Жылэ махуэ хъун, псоми ди бынщ мы зауэ емынэм хэкIуадэр. Ауэ, къывгурыIуэу щытмэ, ахэр зытекIуадэр Iуэху захуэщ, Iуэху пэжщ. Къэзылъхуахэм папщIэ я псэр ят, зыдэкIа жьэгужьхэм щхьэкIэ зауэм я щхьэр халъхьэ. Абыхэм я хьэдащхьэр хамэ щIыгукъым къыздинар, я псэр щIат мы щIыналъэм илъщ. Дэ нэгъуэщI хьэкъщ иджыпсту диIэр. Абхъаз щIыналъэр щхьэхуит тщIыжын хуейщ. ИтIанэ иужь дихьэнщ ди хьэдэхэр щIэлъхьэным. Мы щIалэхэр щIэкIуэдам нэгъуэщI Iуэху къыдэдвмыгъэщIыкI, пыдвгъащэ».
Быдэу си фIэщ мэхъу а псалъэхэми къаруушхуэ зэраIам. Бын гуIэгъуэм хэт адэ-анэхэр я кIуэцI щиплъэжар абы щыгъуэщ, дакъикъэ мыгупсысэу зауэм Iухьа щIалэхэм я псэр зэрагъэгуфIэну яIэ Iэмалыр арати, зыч-зы бжэгъуу зэкъуигъэуващ. Мис абдежщ анэм и псалъэр зэрыгуащIэр цIыхум щызыхащIар.
А лъэхъэнэрщ Куржым щыпсэу цIыхубзхэм джэпсалъэ щахуэтщIар, зауэр ягъэувыIэну къару зэраIэр яжетIэу, я бынхэр лъыгъажэм къыхамыгъэхьэну къыхуедджэу. АрщхьэкIэ дызэха-
хакъым. Ди лъэныкъуэмкIэ икIыу псалъэ щIагъуэ куржы цIыхубэм зэралъэмыIэсыр фIы дыдэу къыдгурыIуэрт, ди хъыбар пэжыр дунейм зэхихыну щыIэ хэкIыпIэхэр къызэрымыкIуэу зэрымащIэри тщIэрт.
Мис апхуэдэххэурэ ди лэжьыгъэр зэтедублащ. ЗэщIэхъееныгъэ гуэри къызэгъэпэщын хуейуэ зыри дрипсэлъатэкъым, гъащIэм езым дызыIуигъэува IэнатIэм къыхэкIа зэгухьэныгъэщ. ДызэзышэлIар димыIэж ди бынхэрщ, ублапIэ тхуэхъуари Шушанэ и псалъэхэрщ.
Джатэ и щIагъ нанэ щыIэкъым
«Джатэ и щIагъ нанэ щыIэкъым», жыхуаIэрати, дызэрыт щытыкIэ гугъум хэкIыпIэ Iэджэ къыдигъэулъэпхъэщырт, шыни икIуэти дымыщIэу ди Iуэху зэрыпхрыдгъэкIынум дыхущIэкъурт. Иджыри зауэр екIуэкIырт, Ардзинбэ Владислав цIыхубз гуп Мэзкуу лIыкIуэ дищIу дыщигъэкIуам. Урысейр а лъэхъэнэм Ельцин Борис и унафэрат зыщIэтри, къулыкъущIэхэм я нэхъыбэр къытхуэдэгут, къытхуэзэри дызэзыгъэпсалъэри мащIэ дыдэт. Дэри, къытхуэнэжыр арати, Унэ хужьым деж пэкIухэр щытщIырт, бийр къигъэувыIэну къыхуедджэу тхылъымпIэхэр ттхырт.
Ткъуарчал пэмыжыжьэу къыщыхъуа гуIэгъуэм тращIыкIа видеогъэлъэгъуэныгъэ кIэщIыр здэтхьри дыкIуат Мэзкуу. А бзаджащIагъэм лажьэ зимыIэ сабийхэр, цIыхубз уэндэгъухэр, лIыжь-фызыжьхэр хэкIуэдат. «Мамырыгъэм и фонд» жыхуаIэм ар тIихыу игъэлъэгъуа нэужьщ ди хъыбарыр цIыхубэм яхэIуэу щыхуежьар. УгъущIми, узэпихынщ, апхуэдизкIэ гуауэ щIыIэт а къэхъугъэри… Абы иужькIэ псынщIэ дыдэу цIыху къызэрыгуэкIхэр къыдгуэувэу, дызыхэт Iуэхур къыддаIыгъыу хуежьащ. Къапщтэмэ, ди зэщIэхъееныгъэм и щыIэныр мис а зекIуэм, 1993 гъэм, къыдежьауэ жыпIэ хъунущ. КъыдгурыIуащ, Iуэху захуэр къэшынэуэжынкIэ Iэмал иIэкъым - мынобэмэ, пщэдей къыдэхъулIэнущ. Илъэсищэу зэкIуэцIылъ илъэст тщIэкIар, ауэ дрищIыкIакъым. Къэтхьащ а ТекIуэныгъэр. ИтIанэ, пщIэрэ, зы гъэщIэгъуэн щыIэщ. Зэгуэрым Сосналы СулътIан еупщIат ТекIуэныгъэр къэзыхьамкIэ, мо щIалэ зэпIэзэрытым и жэуапыр кIэщIт: ТекIуэныгъэр къэзыхьар абхъаз анэхэращ, жиIат. Абы кIуэцIылъ псори дзэпщым фIы дыдэу къыгурыIуэу жиIами, си фIэщу жызоIэ - ди щIалэ цIыкIухэр мыхъуамэ, хэку диIэжтэкъым. ИгъащIэм зэрымылъэгъуа, зэи зыщIыпIэ дежи щызэримыхьэлIа щIалэхэр зы Iуэхум - Абхъазым хуаIэ фIылъагъуныгъэм - зэришэлIат. Абы къигъэщI хуабагъым имыгъэкIуэдын Iей щыIэтэкъым.
Лъэужьыншэу кIуэд щыIэкъым
Анэхэр дызэзышэлIари нэIуасэ дызэхуэзыщIари Хэку зауэм хэкIуэда ди щIалэ цIыкIухэрщ. Абыхэм ящыщ куэд «ЩIыхьым и ПарккIэ» дызэджэм ит кхъэм щIэлъщ, зи цIэрэ зи унэцIэкIэ нобэр къыздэсым нахуэ мыхъуауэ яхэтри мащIэкъым. ЗдэщыIэри дымыщIэу, здыщIэлъми дыщымыгъуазэу зауэм хэкIуэдахэри щыIэщ. Мыр гугъу дыдэщ кIуэцIкIэ бгъэвыну. УимыIэжым и кхъащхьэр здэщыIэр щыпщIэм деж, абы уокIуэ, гущхьэм телъ бампIэр бгъэтIысыну Iэмал уиIэщ. Уи нэгу къыщIэгъэхьэт уи къуэм е уи пхъум я хъыбарыр умыщIэу уигу иригъуу упсэуныр зыхуэдэр… Си щIалэ нэхъыжьыр здыщIэлъыр сымыщIэу илъэс 21-р есхьэкIащи, си щхьэкIэ ар зэрыхьэлъэ дыдэр фIыуэ къызгуроIуэ.
КIуэдахэр къэлъыхъуэжыныр, абыхэм я хъыбарылъэ зэгъэуIуа щыIэн зэрыхуейр япэ дыдэу къыхэзылъхьар анэхэращ. Ар Ардзинбэ Владислав занщIэу къабыл ищIри, Абхъазым и Iэтащхьэм деж щыIэу къэрал комиссэ зэхашауэ щытащ. Лэжьыгъэ хьэлъэщ. Абы и щIыб къыдэлъ политикэ Iуэхугъуэ зэфIэхыпхъэхэм я закъуэкъым Iэтыгъуей ар зыщIыр, гукIи псэкIи тыншкъым уеувэлIэныр. Ауэ Iэмал зимыIэ Iуэхугъуэщ. Зауэр зэриухрэ нобэр къыздэсым дымыувыIауэ зи кIуэдахэм я хъыбар зымыщIэ унагъуэхэм дащIыгъущ. Абыхэм я цIэкIэ лъэIу тхылъхэр къэрал къулыкъущIэхэм деж зэпымыууэ дотх. Ди ехъулIэныгъэ ин дыдэу къыдолъытэ кIуэдахэм я къэлъыхъуэныр зэрагъэпсынщIар.
ЖыIэн хуейщ Жор ПлъыжькIэ зэджэ дунейпсо зэгухьэныгъэм и фIагъышхуэ Iуэхум зэрекIар. Абы и гупыжкIэ мызэ-мытIэу екIуэкIащ къэрал къулыкъущIэхэмрэ адэ-анэхэмрэ зыхэт зэIущIэхэр. «Европарламентым и лIыкIуэхэм ящыщу цIыхуитI къытхуэкIуауэ щытащ, - къегъэкIыж игу Гули. -. Си гугъэкъым Абхъазым и щхьэхуитыныгъэм щIэзэуа щIалэ кIуэдахэм я къэгъуэтыжыным щхьэкIэ ахэр хуабжьу гузавэу къытхыхьауэ щытауэ. Куржы лъэныкъуэрат абы тезыгъэчыныхьыр. Политикэм гъуэгу иритыркъым Iуэхум. Хъыбарыншэу кIуэдахэр къэлъыхъуэжыным политикэр щIыхыхьэри щIыхэIэбэри зэхэсщIы-кIын слъэкIыркъым, мыр цIыхугъэм и зы IуэхущIафэу щытын хуейуэщ къызэрыслъытэр. Анэ псоми я гур бынымкIэ зэхуэдэщ - тхьэмыщкIэщ, мыгъуэщ. Дэ сыт щыгъуи зытеткъузэри арат - дифI зыхэлъыр ипэ иту лъэныкъуитIыр мы Iуэхум зэрыхущытыр къэгъэтIэсхъэнырт.
Дызэрыхэплъэр аращи, «ЩIыхьым и Паркым» ит кхъэм деж къыщегъэжьапхъэщ. Шэч къытесхьэркъым дымыгъуэтыж щIалэ куэд абдеж зэрыщIэлъым. Кхъэр къэтIэщIыныр хьэлъэ зыщIым щыщщ адэ-анэ куэдым я нэгу щIэкIа гуауэр щIэрыщIэу ягъэвыжыну зэрыхуэмейр. Ауэ, фи нэгу къыщIэвгъэхьэт, щIилъхьар и быну къыщыхъуу, здэкIуэр и бын и кхъащхьэ къыфIэщIу къекIуэкIыурэ, ар армырауэ къыщIэкIынкIэ зэрыхъунум. Зы анэм и фIэщхъуныгъэр а кхъащхьэм быдэу епхарэ, нэгъуэщI анэр шыгъушыпсыпIэм хэту ар къилъыхъуэжу къыщIэкIынкIэ хъунукъэ? ЗыхуэIуа щыIэкъым. Мис абы щхьэкIэ зи бын къэзылъыхъуэ дэтхэнэми я лъыщхьэр (ДНК) Iэмалыншэу ятын хуейщ, диIэ хьэдащхьэ щапхъэхэм ирагъапщэу пэжыр нахуэ хъун щхьэкIэ. ГущIэм итIыхьын псалъэ къущхэм нэхърэ анэ псалъэм мы Iуэхур зэрыIэмалыншэр апхуэдэ IэнатIэ Iут цIыхухэм ягуригъэIуэфынущ. Бын зыфIэкIуэдам ещIэ сыт хуэдэ псалъэ абы епхьэлIэфынуми, ар дапхуэдэ щIыкIэкIэ жыпIэ хъунуми. Иджыри куэд дыдэрэ мыкIыжын уIэгъэщ мыр, зэманыфIи зыхьын лэжьыгъэшхуэш, ауэ зэфIэхын хуей лэжьыгъэщ».
Щыгъуэишыж гупхэшэж
Щыгъуэ кIыхьыр фIыкъым, жысIэурэ зэтэкъым зэрыжысIари зэрыстхари. АрщхьэкIэ сэр дыдэр сытегушхуэртэкъым щыгъуащэр зыщысхыжыну, IэлъэщI фIыцIэри зытесхыжыну. Сыти жыIэ, бын пфIэкIуэдам къыуидз уIэгъэр кIыж уIэгъэкъым, ар адэ гущIэ лъащIэм къоныкъуэкъуу, къоузу упсэуху епхьэкIыну узщ. Хэку зауэм хэкIуэдахэм я фэеплъ мывэскъарыр ягъэувын щхьэкIэ, псапащIэ марафон 1996 гъэм ирагъэкIуэкIауэ щытащ. Абдеж дыкъыщыпсэлъэн хуейт. ЗэIущIэр щекIуэкIыр Абхъаз къэрал филармониерати, сыщыдэкIым къекIуэлIахэм сакъыхэплъащ. АпхуэдизкIэ залыр кIыфIыпцIэ шынагъуэм зэщIиIыгъэрт, анэхэм я IэлъэщI фIыцIэм зыри къыпхыщтэкъыми, плъэмыкIыу уигъэдзыхэрт. Пэжыр жысIэнщи, хуабжьу сыгужьеят. Асыхьэтым Тхьэм си щхьэ кърилъхьагъэнщ, Гулиа Дмитрий и псалъэхэр сигу къэкIыжащ: «ЛIыхъужьхэр зыхыхьэж нэхунэр...» Дауэ хъуами сщIэркъым, си ужьым иту зи къуэ зауэм хэкIуэда Логвилавэ Маринэ къакIуэрти, сыIэбэри и щхьэфIэпхыкIыр къытесхащ. Мо сигу къыдридзея псалъэхэр ину щыжысIэм, филармонием щIэс куэдым я IэлъэщIыр зытрахыжауэ щытащ. Абдежщ си щхьэм къыщихьар зэры-Абхъаз щIыналъэу къызэхэкIухьауэ цIыху цIыкIур зыкъуз, жьыр хуиту езымыгъашэ щыгъуэм къыхэшын зэрыхуейр. Къэнам щхьэкIэ, Хэкум щхьэкIэ псэун зэрыхуейр. Iуэху щытщIым мыхьэнэ зэреттыр жылэм, псом хуэмыдэу анэхэм, къагурыдгъэIуэн щхьэкIэ, ахэр зи псалъэрэ зи щхьэрэ фIэлIыкI цIыху цIэрыIуэхэм яхуэдгъазэрт, къедгъэблагъэрти едгъэпсэлъылIэрт. Апхуэдэу, дэ куэдрэ тщIыгъуащ Куржы-Абхъаз зауэм ТекIуэныгъэр къыщытхьыным зи гуащIэр хэзылъхьа, нэгъэсауэ адыгэлI Сосналы СулътIан и щхьэгъусэ Сосналы Любэ. Дызыхэт Iуэхур езыми гукIэ зэригъэвыр къапщIэу, дэтхэнэ зы анэми и гукъеуэр къищтэну, и гурыгъузхэм къыхишыну хущIэкъурт, дэтхэнэми псалъэ къахуигъуэтырт.
Къуажэ-къуажэкIэрэ, жылэ-жылэкIэрэ дызыдэмыхьауэ Абхъаз щIыналъэм зы щIы кIапэ иIэкъым. Дэнэ дымыкIуами, анэхэр щыгъуэ кIыхьым къыхэкIыжыну къыхуедджэрт, ар къыддэзыIыгъым IэлъэщI фIыцIэр ятетхыжырти, щхьэфIэпхыкI хужькIэ я щхьэр щIэтхъумэжырт.
Упсэуху, дунейм утетыху уогугъэ. Дэри дыгугъэрт, къэтлъхуахэм я лъхугъэхэм фIыкIэ дахуэупсэрти аращ апхуэдэ гупыж щIэтщIар.
ЛъэпкъитIым я къуэхэр
«ЩIалэ цIыкIухэр» жысIэу фIэкIа нэгъуэщIу сатепсэлъыхьыфыркъым абыхэм. Я гугъу щысщIкIи, си гур къызэфIонэ. Ахэр къэзылъхуа анэхэм къащIэхъуар къуэ къудейтэкъым. Абыхэм яхузэфIэкIащ лъэпкъитIым я бын къагъэхъун. Къэбэрдейм дапщэрэ дымыкIуэми, ди гур зыхуз, гъащIэм куууэ дезыгъэгупсыс Iуэхугъуэ гуэрхэм даримыхьэлIэу дыкъэкIуэжакъым. Ткъуарчал деж къыщраудыха кхъухьлъатэм исат Бекъалды Феликсрэ Щауэ Русланрэ. Феликс и адэм деж дыщыщIыхьам мо ныбжьышхуэр зытегуплIэ лIыжьыр къызэфIэуват, дгъэтIысыжыну дыхуежьа щхьэкIэ, «щIалэм и анэхэр, и шыпхъухэр къыщIыхьауэ дауэ сыщысын» жиIэри идатэкъым. Хабзэшхуэ зыхэлъ тхьэмадэм лIыгъэшхуэ зыхэлъ щIалэ къыщIэмыхъуэныр Iэмал зимыIэт. Зауэм хэкIуэда щIалэхэм я кхъащхьэр зэдгъэлъагъуну кхъэм дыщыдыхьам, ди ужьым иту зы цIыхубз гъуэгыу ныдыхьат - дэ къытпэплъэурэ дунейм ехыжат зауэм хэкIуэдахэм ящыщ зым и анэр. Дауэ зэрыпщыгъупщэнур «си адэр дапщэщ къыщысхуэфшэжынур» жиIэу къыдбгъэдэлъэдауэ щыта, гугъэмрэ нэпсымрэ итхьэлэ сабийм и макъыр… Куэдыщэ мэхъу! ЛIыхъужьым и хьэкъыр Тхьэм къаритыжынущ, дэ а хьэкъыр зэхэтщIыкIыфарэт…
Щыту зи унэ дихьа Бекъалды Феликс и адэм и ныбжьыр илъэсищэм нэблэгъат. Ди щIалэхэм гъащIэм куэд щалъэгъуащ, а ялъэгъуам зэфIимыгъащIэу тхьэмадэм къигъэщIа ныбжьым и хьэлъэр хьэлъэрэ узыншагъэкIэ хэмыщIэу Тхьэм игъэпсэу! Дэтхэнэ зыри псэм изолъыт.
ГъащIэм и дерс
ЦIыхум нэхъыбэ хуэпщIэху, фIы нэхъыбэж сщIакIэщэрэт, жыбоIэ. ПсалъэкIэ нэхъ мыхъуми, цIыхум щхьэпэ ухуэхъуамэ, фIэкIыпIэ имыIэу бгъуэтыжынущ. Уи хэкуэгъу балъкъэр усакIуэ Кулиев Къайсынщ жызыIар: «Фочыпэм икIа шэр анэм и гущIэрщ зыхэуэр» жиIэу. Си кIуэцIыр мафIэм кърисыкIми, зи псэр зи Хэкум щхьэкIэ зыта си щIалэм и цIэм срогушхуэ. Срогушхуэ ди лъахэр зыхъума дэтхэнэ зы щIалэми. Зыпт зэрымыхъунур, ущIэхумэ, узэрыщIэтIысыкIынур зыжесIэу, цIыху куэд къызэрысщыгугъыр си фIэщ сщIыжурэ си махуэ къэсри согъакIуэ. УфIыным, уфIыщэным нэхъыфI зэрыщымыIэращ гъащIэм щызлэжь псоми къызгурагъэIуар.
Сыщыуэну къыщIэкIынкъым абхъазхэм я мызакъуэу, адыгэхэми, Кавказым щыпсэу лъэпкъхэми фIы щIэныр ди лъым хэлъщ, жысIэмэ. Лъэпкъ ди цIэу дунейм дыкъызэрытехьэрэ гъунэгъум и хьэкъым ипэ идгъэщ щымыIэу дыкъогъуэгурыкIуэ, Iыхьлым я нэхъ жыжьэм и гуауэр ди гуауэу къэтлъытэу допсэу. ХьэщIэм хуэдгъадэ щыIэххэкъым. Гуауэми гуфIэгъуэми бгъуэтынур цIыхущ, ар ущимыIэращ гупсысэгъуэр. Гъунэгъумрэ Iыхьлымрэ я хьэкъыр цIыху хьэкъыу къащти, фIэкIыпIэ имыIэу уфIыныр абы къыхокI.
ГъащIэ щыхъукIэ, дэхуэхаи ухуэзэнущ, хуэмыщIаи плъагъунущ, зи тхьэмыщкIагъэ пэмылъэщ цIыхуи урихьэлIэнущ. ГущIэгъу пхэлъмэ, узэрихуэу хуежьэнущ фIы сщIакIэщэрэт, жыпIэу. ЦIыхум и фIыр и щIыIу мыхъуатэмэ, гущIэгъур ипэ иримыгъэщатэмэ, мы зауэм дыщытекIуэну къыщIэкIынтэкъым.
Уафэпшэм хэту тщхьэщысыкI ди щIалэхэм я псэр
Си щIалэ нэхъыжь Арзэмэт и псэр щIита Iуэхум псэ къысхелъхьэ, си щIалэ нэхъыщIэ Дмитрий щIэзэуа Хэкум и щыIэныгъэм си лъэр щIэзыгъэкI, си къуэпсыр мыгъущыжу адэкIэ пызыщэну гугъапIэ къызэзыт си къуэрылъхум дунейм и нэхур сегъэлъагъу. Сыхуейщ ди ужькIэ къэнэну IуэхущIафэхэр фIытещIыкIыпIэ хъуну, лъэпкъым, лъахэм я зыужьыныгъэм хуэлэжьэну. Мы гъащIэм сыт щызмыщIэми, сыт щызмылэжьми, зауэм зи щхьэр хэзылъхьа си щIалэм и цIэм изопх, абы къызэрыщыхъуну щытам, ар зэрызэпишэчыну щытам согупсыс. Согупсыс зауэм хэкIуэда дэтхэнэ зы щIалэми. Сигу къыщымыкI, псэкIэ абыхэм сащыщIымыгъу зэи къэхъуакъым.
Дэплъейт мо уафэм… Къабзэщ, зы пшэ закъуи телъкъым… ПщэдджыжькIэ сыкъыщIокIри, уафэм сыдоплъей сэ. Ауэ жьы щабэм блих уафэпшэ хужьхэр щыслъагъукIэ, ди кIуэдахэм я псэхэр тщхьэщысыкIыу къысщохъу…