|
Жьыху кIэухыншэм и даущ
25 августа, 2020 - 07:10
ПщIыхь нэбжьыцым нэр тепыIэу хокIылэ, мамыр пIэжьажьэм щатэурэ хоумэзыхьри погуфIыкI гущэм хэлъ цIынабзэр. А къалъхуагъащIэм и пащIащхьэ ирижа гуфIэжей щтэIэщтаблэр зимыщыпэлъагъу балигъым «дзыгъуэхэм ягъэдыхьэшх» жеIэри… щогъупщэж. Хъыдан жэрумэм сыт и гуфIэ? Дзыгъуэхэм я щIагъыбзэ бзэмыIум, апхуэдиз гурыфIыгъуэ къызыщIэщым, дауэрэ дыщыужт? Гущэм хэлъыр дыгъэ нэщIащэу къыздыщыблэ, кхъаблэкIэ яхьыр гъэзапIэншэу здыхэужьыхэж а дунейм иджы ириплъэжыфын нэхъей, балигъыпсэр теуджыджыхьу мэупIэрапIэ. ЗохъуэпсэкI. ЗэплъэкIыжрэ пэт гурыIуэщхъу жылэ Iэпощэт. ЗэщIэдэIукIыурэ псэм къеулъэпхъэщыж: къепсри къилъэтауэ езы дыдэрщ а цIыкIунитIэр! Дыгъуасэ хуэдэщ къыщыIутар а псори нэхъапэIуэм къэзыутIыпщ дуней кIэухыншэмрэ мыдэкIэ къыздэщыунэху тафэ IэрыщIымрэ я щхьэдэхыпIэм. Зэм къэуIэбжьу, зэми гужьеигъуэу Iэпхъэу ар къеIэрт бзэхыжынкIэ щIэшынэ хьэщIапIэ дахэшхуэм и гъунапкъэхэмкIэ. Абы иджыри ищIэртэкъым мо кхъаблэ IэтакIэ ирахьэкIыжыр а дуней хей угъурлыфэм игу щIыхупыкIар. Ар езыр иджыри ущызэкIэщIэплъу хейт. Пшэплъ Iубахъэмрэ ахъыр IупщIакIэмрэ щызэупсея жьэгу тхьэхур ибгына щIыкIэтэкъым.
Гъуэбжэгъуэщ цIырхъхэр и гущащхьэ плъыррэ лъэбэдий щIэлъэтыр и Iупэ пшынэу дунейм къытехьэр УсакIуэщ. КъыщыкIуэм деж дэтхэнэри усакIуэт-тIэ … Псысэ щIэжыуэр зи дзапэ уэрэдыр зыкъым, тIукъым, арщхьэкIэ УсакIуэ дыдэрщ зи макъамэ шэщIар мыбзащхъуэу къыIэщIэзылъхьам и пащхьэ изыхьэжыфыр. УщIэмыупщIэт абы игъэвым! НэмыплъкIэ зэтэжурэ зэлъикIуэта гъадэ къутахуэхэм я Iэжьэгъу-фэжагъуэхьу мэIуэхутхьэбзащIэ УсакIуэр.
ТIощIрэ езанэ лIэщIыгъуэщ. Дызэрыт гъэм и гъатхэу дунейм къытохьэ Ацкъан Руслан «Пшэм хэт унэ» зыфIища тхылъыр. Мыгъэрей гъатхэпэм къыдэхьэмкIэ емынэ кIаблэр зи бжэ лъэмб имыхьэфын унэщи… зичэзу дыдэщ!
Нобэрей IуэхукIэ макъамэм дэмыщIытэж псэуакIуэ нэжьгъщ дуней IэрыщIыр. ГъащIэ хъыринэри сату IэфракIэщи, псысэкъым щIиупскIэр. Абы ирихьэлIэу тхыгъэ къыхэхахэр здэщыIэ «… унэм» уэздыгъэ щыпагъанэ:
Къызэплъри уафэр, щIыфэр
игъэтхытхыу,
жиIэну зыхэтар ибзыщIыжащ…
…Зы упщIэ нагъыщэщ гъащIэкIэ зэджэр. Усэ-гупсысэр уэгум изщ. ЖаIэртэкъэ: псэр жэрщ?! «Пшэм хэт унэ»-р зыухуар хэт нэхъри нэхъыфIу щыгъуазэщ дэтхэнэ жэрми щхьэж и лъахъэ зэриIэжым. Къилъху илъхужыр зыхэфа уи псыежэхым и мывэ дэгумрэ нетIрей уафэ Iуплъэгъуэмрэ а къызэрытфIэщIым хуэдэу зэпэIэщIэкъым. Зы псэм ейщ тIури. Зыщ къэзыгъэщIар. Жэуап ппызыхыну хуитри а зырщ. «ДэнэкIэрэ?» жыпIэу зыщуплъыхьыжкIэ, усэр къызопсэлъэкIри:
Псым адкIэ щыIэр псэм и хэкущ.
……………………………………
А лъахэм сэ щызэхэсхащ
Жьыбгъэр щхьэмыжым
еIущащэу…
Уи щхьэрэ уи псэрэ зэхуэмыарэзыжмэ, а щIыпIэм уи Iуэху щыIэкъыми, къыпэкIухь жыхуиIэ щIыкIэу усэм трегъэчыныхь:
Псым адкIэ щыIэр псэм и хэкущ,
Абы умыкIуэ, улIыгъэншэм…
АрщхьэкIэ усэр зи дамэгъум къыщIикIуэтын дагъуэ къуэлъу къыщIэкIынтэкъыми, мес пщIыхьхэр джэгуу щхьэщохьэ:
Лэсчэн аузым,
си адэм и жэмыр щыхъуакIуэм,
мазэм и нурым
псэхугъуэ IэрыпI щыщIегъэпщ.
УсакIуэр уэкъулэу здихьэж лъапсэр, аддэ зэгуэр гущэ щхьэтепхъуэм и щIэплъыпIэу щытар, иджы хамэгу-хамащхьэу къыIуплъагъэнщ… Армырамэ сыт-тIэ усэ къуэпсыр апхуэдизу щIэузыр?
Лэсчэн аузым,
зыгуэрым… и жэмыр
щыхъуакIуэм, жьыбгъэ емышым
гупсысэ зэмыщхь щыщIегъэпщ.
Нэрылъагъущ гугъэмрэ гъуэгумрэ зэрызэблэщхъуар: псэ къэбырсеяр иужьыгужу а кIуэжам къыIуплъа нэхужьыбэ псыIэшхуэхэм къащIэщыр зы гъащIэкъым. Усэ тхыпхъэщIыпхъэм пэIэщIэ тхылъаджэм, шэч хэмылъу, къицIыхужащ-тIэ щалъхуа щIыпIэм и нэщэнэу зыми хэмыгъуащэр… ДэнэкIэт здэгъэзар а псыпэхэр? Дауэрэ щIэщэщрэт уи губгъуэ щхьэмыжхэр? Сытыт щIэмыгъужыр уи бжьэпэ хьэкъыршхэр? Дэтхэнэра а жьыбгъэ щхьэкIурахъэр гуфIэжу къызыпемыжэжьар! Жэмыр-щэ?! Дапщэрэ уи псэ нэцIэрыфэр хьэчэу Iуувэжрэт а лъыпскIэ узыщыщ дуней бжаблэм…
ТхылъымпIэ тхьэмпэр макъамэу щыщIэхъаем, жьыпэу Iущащэ къыдэцырхъауэ аркъудейщ, итIани зэуэ зыхэпщIаи! Зызылъахъэу икIуэтыжхэм ящыщкъым апхуэдэ жьыбгъэхэр.
Тхыгъэ къыхэхахэр усэ тхьэмпэ Iувщ, я дэтхэнэр къэдгъэпсэлъэн… ди еплъыкIэхэри жыжьэ-гъунэгъуу зэтемыхуэнкIэ мэхъу. КъимыдэкIэ: усэм тепсэлъыхь хабзэкъым. Зэпкъырахыркъым икIи яупIэркъым. Усэщ ар. НэгъуэщIым и псэм къигъэщIа уэрэдщи, уемыIущэщэфмэ… псалъэ зэрыхъэ хэзэгъэнукъым. Догуэт зэхыумыгъэзэрыхь: зи гугъу тщIыр Усэрщ армыхъумэ, Щам и бжыхьу ирагъэцIэфтэкIа псалъэ чокъым. КъыпщIыхьэ пэт уипхъуатэрэ уэм урихьэу; уиудыныщIауэ уздэщымыгугъэххам укъыщызыIэпигъэхужкIэ, дамэу зыпхузэщIэзых Макъамэщ.
НтIэ, апхуэдэ гъэвыгъуэр зи Iэтыгъуейм щищIэн щыIэкъым «Пшэм хэт унэ»-м. А щIагъыбзэр зи гурыIуэгъуейми, и тхьэкIумэIупс - бдзапцIавэщи, езым и дагъэ щрелыбжьэж: дэ дезышэжьар макъамэ кIэухыншэщ. ПлъэIуакIуэ-дэIуакIуэхэм я бжыгъэм фIыуэ зэрыкIэрыхуар нэрылъагъуу, псыхъуэмкIэ идогъэзых. Иджыри тщIэркъым Лэсчэн щхьэрыхьу здэжэр, ауэ салъкъыну къытлъэIусакIэщ усэпсэр зытегузавэр:
… себгъэдэIуэжыркъым шыпсэ,
къысхубоIуатэ
зэрымытыншыр уи гъуэгу.
УсакIуэм и лъэ и щхьэр зрихьэлIэжа псыежэх бэшэчыр иджы езыр щхьэлажьэщи, макъамэ тхытхыр мэуфэразэ:
Псы делэ цIыкIуу
си гуфIэ нэгуу сэ згъафIэ…
Зэхэпхыркъэ а «… делэ цIыкIур»? ПсалъитIым гъэфIэгъыбзэу щIауфэр -щэ? Жьыи щIэи зытемызашэ къебжэкIщ а … цIыкIур. Ар жызыIэм и бынжэ къуэпсыр мэджалъэ. Ар зыжраIэм и гуфIэ нэпсыр зэи гъущыркъым. Тобэ ирехъуи, псыежэхым хуэдэу а псалъэ дыгъэщыгъэр зыхуэфэщэпс щыIэу къыщIэкIынтэкъым… псом хуэмыдэжу, и гукъеуэ псыфыр кIэкъуащIэ шкIурэкIэ нэпкъым ириупцIэкIыурэ щыкIуэсэжым!
Уи Iупэм къеIусэрэ пэт, зэгуэр пхужымыIа теплъэгъуэ дахащэхэр нэIурыту къэзыгъэщI УсакIуэм Iумыл зэпхъуа сурэтхэри и хамэкъым. ЩIэдэIут ар къуршыбгъэм зэрегием:
УздэщыIэр зымыщIэр нэхъыбэщ,
уи пагагъэм хуэныкъуэри хэт…
Абдежи щызэтеувыIэркъым
гупсысэр:
КъыпкIэрех и щIыIэмэр уэгу
къащхъуэм,
нэ утхъуахэм пшэ фIыцIэ щопэкIу.
Мы сатыр ишыгъуэм щIагъыбзэ-псантхуэу ихьыр жьыIурыхьэгъуэм и щэлъахъэу зэрыдзэжащ. Макъамэ лъэхъцыжьыбэщ; уеIэмэ, къоIэж! Сыт щхьэкIэ, ардыдэтэкъэ мо къытщхьэщыт лэгъуп лъащIэхум ди нэ къызыхуикIыу къыщытлъыхъур? Арауи дощIри, ди щыIэныгъэм езыр налъэкIэ ирипщIантIэкъым. И пэр Iунэу и нэр жанми, дэ къытхуэнэф-хьэфизщ. Уэгум и анэлщ ар. Къуршыбгъэщ! Макъамэ нэхъ лъагэхэм я Iыхьлыщ. ЦIыху гуэрхэми апхуэдизу щIедгъэщхьыр сыт-тIэ?
Мы теплъэгъуэхэр къыщыунэху тхыгъэ къыхэхахэр къызыхахыжар, дауи, усыгъэ тIасхъэтэкъым. Лъынтхуэ къуэпс зэгущу гъэпса уэрэдыр Iэдэбщ, лантIэщ. Зы быркъуэшыркъуэ деж щылъэпантхуэркъым псалъэр. Абы и гъуазэр - псэм и лъахэрщ. Зы щыхупIэ нэзи щыбэлэрыгъыжыркъым гум и псысэр:
ЩыхупIэ хьэлыр сэ сощIэж,
зэпхырысхащ ар бжьыбжьу
гъащIэм:
бгъафэм щIэлъ мывэми йощэж
иридзыхын хьэзыру лъащIэм.
Гум хьэуа IэмпIэ имыгъуэтыжу щыдзыр зэролъадэри узэпекъуз а ухыгъэм. Асыхьэтуи къоIу нэгъуэщI уэрэдым (мыбдеж зыкIи къыщымыщым) и щIэжьыуэр:
Захузыр къуаншэ къафIэщIыжу -
НыпкIэлъыплъынщи ублэкIам…
Уэри, сэри, адрейми - ди гупщIэузыр зэуэзэпсэу иджы къоятэ… КъэпцIыхужащ:
Куэбжэпэм Iусхэщ, тесу мывэм,
ящIэжкъым илъэс дапщэ хъуам.
Я щIыб дэт къуршхэм телъ
уэс Iувым
хогъуащэ ахэм я щхьэц тхъуар.
Дэтхэнэ хуэшым зыдэбгъэшын? Дэтхэнэ узымкIэ узэпхъуэтэкIын… ЗэхуаIуэхури сытыт, гуэщэтурэ зы бгы дэкIыгъуэ хъужа щыхупIэмрэ зи плIэ ухуар шэджагъуэ дыгъэм езыгъэуж лIыжь-фызыжьхэмрэ? Уэрэд зэпэщхьэхуэхэр щIызэгуэдгъэзам и щхьэусыгъуэрщи: усэр зейр ар къэзыгъэщIым и закъуэкъым… къеджэм и гур здрижэну лъагъуэхэри усакIуэм ейр зэрыгъури зэгуэр зэрогъуэтыж. Усэбзэм пих бзийр зэрыпщIыпщIыр а зытепсэми елъытагъэнщ.
…Ацкъаным иIэщ дунейр зэрыхьэхум ущызгъэукIытэ усэхэри. Апхуэдэхэм абрэмывэу зыкъыпкIэращIэри уаутIыпщыхэркъым. ДэнэкIэ умыгъазэмэ, къыппэтIысхэм ящыщщ «ЛъэмыкIыу къегъанэ и лъапсэр…» Лыгъулысу зеуплIэнщI а зи гугъу тщIы макъамэм:
Псэунущ, гъуэщам ещхьыркъабзэу,уигъащтэу и нэгум къищам.
УсакIуэм дызыIуигъэплъа гъуджэр гурыщхъуэщIу мэхъуэпскIри… абджыпсыр жгъыжьгъыу зэтощахэ. УкъыIукIуэтурэ узоупщIыж: «Апхуэдэ къэхъурэ - зы пкъынэлынэ тIасхъэм и закъуэпцIий губгъэнрэ гуауэу дуней кIэдахъуэм щызэхуэхьэсар Iыхьэмыгуэшу къыщефыкIыж? Пэлъэщынут-тIэ зы псэ Iэгубжьэр апхуэдизым зэуэ?! Къохъу икIи полъэщ, а псэр къыздэщыблэр УсакIуэм и лъапсэу щытмэ. А зырщ ди гъурри ди цIынэри тхьэмщIыгъукIэ зэхуэзыкъусыр. Арщ дызыхищIэрэ пэт, зигъэшу бзыщIэр, ауэ щыхъукIи, а «бзыщIэкIэр» укъигъэуIэбжьу жьэнахуэщи, псалъэр макъамэм сакъыпэу зэтреуIэфIэ:
Жьэгу мафIэм ибзыщIыр нэхъыбэщ, игу щыщIэри Iугъуэ ещIыф.
МафIэм хуигъадэу «псэм и зэшкIэ» ар зэджэр, псэ зыIут дэтхэнэми и тезыр Iыхьэт, итIани УсакIуэм и закъуэ еIэтри, гупсысэ Iугъуэм хэуфэрафэу ехь:
УкIытэу, пхъэ кIапэ щIэлъэIуу,
жэщ кIыхьым бла мафIэр мэужьых.
Жьэгу мафIэм и нэгум щызекIуэм
аргуэру си щIыфэр дотхытх.
ГъэщIэгъуэнкъым жьымрэ псымрэ зэраудэкIыу яхь; псымрэ мафIэмрэ зэпаубыдыжауэ яхузэрымыгъэгуэш щIыщхьэ ешам Макъамэ бзабзэм къыщынэмыщIа зы дэщIакIуэ зэримыгъуэтыжыр. КъапщIий жьыхуу зыздипхъэхыжым, усэбзэр лъаIуэурэ мэубзэ. Убзэрэ пэт фIэбэмащIэщи, нэхъапэжкIэ щыIахэри уэчыл къищIыну маджэ. Щызэхамыхым - къэщIэрэщIэжурэ мабжэ:
Махуэр нуру хобзахэ илъэсым,
жэщыр ныбжьу хохьэжыр абы.
Си псэр гъуэгу
техьэжам лъэмыIэсми,
ещхьщ зэсахэм кIэлъыжэ сабийм.
Усэ нэщхъейщ жыпIа? Усэ-гупсысэщ. Куущ. Гупсысэ гъэнщIам и куур щынэщхъыфIэ къэхъуами, ар здэщыIэ дунейр - мы дызытетыркъым. Усэ-гупсысэр псэхугъуэ имыщIэу тхьэджэ псэм и жьгъырущ. ИщхьэIуэкIэ жыхуэтIа «IуэхутхьэбзэщIэныр» зи натIэ къритхар «уэху» зимыIэж гъуэгуанэ кIыхь тетщ. ЩызэтеувыIэ къэхъумэ, е лъэIуакIуэм и дэщIэгъущ, е дахагъэм и уэчылщ. Ар фIыуэ щыгъуазэщ:
УелъэIуу щытмэ,
уафэри мэуфIыцI,
лъэIуакIуэр зытез щIыр
уфIыцIагъэххэщ.
ЗыгуэркIэ къелъэIуну къафIэщI
хъунщ,
къеплъэкI ямыIэу
зэрыблохыр гъэхэр.
ГущIэгъури, хьэтырри, укIытэри хуэнщIей кхъапIэу щIощэщри:
Зэрызэхэуэу пшапэр - дуней псор
лъэIу ин зыщIэт зы нэгуу
къыщIокIыжыр.
Хэтыт зымыгъэунэхуар! ПхужыIат? СхуэIуэтат? ЖызыIапхъэм игъэIуащ ар. Уафэр зэи щыуэркъым, адрейхэм яблихыу, зиIу ирилъхьа закъуэм еусыж.
ЛIэщIыгъуэхэми къахуэумысыркъым Уафэмрэ УсакIуэмрэ я зэхуэдэ щэхур. Макъамэр зейм (УафэмкIэ даIуэурэ) ЩIым и гъатхэхэр игъафIэми:
ЩIым къыхокIри зиплъыхьурэ
бахъэр
хьэсэ щэхухэм ныбжь хужьу
щхьэщокI.
Мис аргуэру зы гъатхэ си лъахэм
гу лъызмытэу къихьауэ къыщIокI.
АрщхьэкIэ уэгу щIэплъыпIэмкIэ аргуэру зогузэвэкI:
Зэтож уафэм и Iупэр аргуэру,
ар губжьауэ и фIэщ пхуэмыщIын.
Пшэ кIуэсэжхэм я гъусэу сыкIуэну
сежьэ пэтрэ зыкъэсщIэжынщ.
Хьэуэ, вагъащхьэ бгъафэм щтэIэщтаблэу зыщызыплъыхь гъатхэ Iубахъэм и закъуэтэкъым УсакIуэм игу пымыкIыр. Уафэ нэзыр уIэгъэплъ зыщIа зэрыджейхэри и лъэпхъэдэнэтэкъым абы. НэгъуэщIщ, макъами псалъи къызыпемыкIуэкIыу нэгъуэщI гуэрщ, ар щIыщхьэм тезыIыгъэжыр. ДунеитIым щылъэуджыджэ тэрмэшщи, ежьэж хъунукъым псори къигъанэу. Уэрам зэхэкIыпIэ гуэрхэм деж абы иджыри къыщыпоплъэ хьэ хьэулей нэхъ мыхъумэ. ЦIыхум ещхьыпсу зыщIыпIэкIэ ар къыкъуоджэлри:
Уи нэм къыщIэплъэу блокIыр,
иужькIэ ягу ныкъуэжщ.
ЯмыщIэу къызыхэкIыр
нэкIэ укъалъыхъуэж.
А екIуэлIапIэншэр зэригъэудэIу, зэредэхащIэр-щэ:
Хьэ хьэулейкIэ къоджэ,
ауэ абы къимыкI
хэти уэ къыпщIэнакIэу,
куэдым ягу упымыкI.
Къуалэ щхьэхуитми, хьэгъуэ плIанэпэ зимыIэ хьэжьми, дыгъужь кхъахэми задэзыгъэш Макъамэр дапщэщи зытеуфэбгъуар а зы щIы IэгупIэрщ, зы жьэгу дурэшщ:
… абы шыхэр щохъуакIуэ,
гукъэкIыж лъапцIэрыщэ щопэкIу.
Къыхуэупса уафэри ехъуэпсэкIыжу сыту пIэрэ-тIэ а хэкум щыIэр? Месри:
Абдежщ IэфI къыщыщIыхьэр си гъащIэм, къыкъуокIыж сабиигъуэр сефийм.
Гу кIыргъ макъ бзум щегъэIури
тIуащIэм
къэкIуэж сфIощI си
адэшхуэ Афай…
Усэ Iэджэ (сиIатэмэ!) щIэстынт мы иужьрей сатыритIым! А псысэ щIэжьыуэр кIапцIэкIэ зыхь дэтхэнэми дяпэкIэ зэхихыну бзу къыртыгъуэхэр зы «Афа-а-йуэ!» дапщэщи къэджэнущ.
АдэкIэ зи гугъу тщIынур тхыгъэ къыхэхахэм яхэмыхуатэмэ, Ацкъан Руслан и IэдакъэщIэкI тхылъ тIощIым къитлъыхъуэжу дежьэнут. Уэрэдри усэри зыхущыIэжыр апхуэдэ зы Iуплъэгъуэщ:
Жьы хъуа унэм и блынхэр къощэщ,
щыдэжыныр къобэкIыр унащхьэм.
И щхьэгъубжэхэр Iузэщ, ещIащ,
ещI жыпIэнщ сытым щыгъуэми
нащхьэ.
КъыпIуплъаи! КъэпцIыхуащ уи хьэмкIутIей гущэжьыр зи пкIэм драдзеижар:
Унэ лъахъшэр удз кIырым пхосыкI
шыпсыранэ Iэрамэ иIыгъыу.
Гъуанэ къэскIэ бзу шыр
къохъуэпсыкI
анэм IукIэ къихьынум щыгугъыу.
Уэ сщIэркъым, ауэ… си пэкуцIым ткIыбжьу къозэрыхь а пабжьалъэ сабэм и мэ псыIэр… «Бзу шыркIэ» усэм зэтриха хъуапсэнэхэр иджыри Iэджэ-рэ къещэкIуэнущ щIапIэжьыр зи нэрыгъым. ИмыкIуэтыжыххэращи… шыпсыранэр! ГукъэкIыж баринэу зэщIэкIэжа шыпсыранэр усакIуэм и макъамэ зэмыщхьхэм зэщхьыщэу къыщобжьыбжь. Аджыдэ, а зэрыдзакъэуи, сыту IэфIыщэу гуимыхуж… Дэнэ щIыпIи щыхуэлэжа нэужь, ар щыгъэгъэнущ «Пшэм хэт унэ»-м щыпсэу новеллэхэм ящыщ зым. УсакIуэм къэгъэщIыгъэу иIэм я пажэщ а унэм IэщIэлъ Iэрамэ дзакъэр. Философие сыр телъыджэу абы къыхэпсыр-щэ?! Зэгуэр урыс литературэм (жаIэрэ пэт нахуэмыжыIысу) хыхьат Пастернак Борис кхъэлъахэм щыкI банэщIэнэм зэрыхуэусар («… кладбищенский воспел чертополох…» (А. Ахматова.)). ЗыхэщIэгъуэт ар. НтIэ мо шыпсыранэм ауи къигъэпIэтIэуэнукъым! (Шэч къытезыхьэхэм тIури щIэвджы- кIыж.).
Тхыгъэ къыхэхахэм языхэзри гупыкIыгъуейщ. ЗащыбгъэнщIрэ езыхэм… Ипэ ибгъэщынур къыхэхыгъуафIэкъым. Дэтхэнэри гум къошхыдыкI, псэм зрешыхьэкI. Езыр-езыру къыпкIэлъысыжхэри куэдыкIейщ. Апхуэдэщ:
КъыщIохьэ дядэр. Щыму доувыкI
удыным пэплъэ зэранщIакIуэм ещхьу.
Псэр игъэтыншу ар пымыгуфIыкI,
текIыну хабзэм тримылъхьэ
и щхьэм.
АдэкIэ къэхъур-щэ? ГъащIэ зыбжанэ йозагъэ зы теплъэгъуэм:
Абы и макъым дэуша сабийр,
гуфIэгъуэр иIэу дадэм
ныпожажьэ.
Модрейми зыкъыхуедзри абы,
пхъашагъэу хэлъыр зэуэ
зэтощащэ.
Дапщэрэ уи нэгу щIэкIрэт а напIэзыпIэр? Дапхуэдизрэ уемыгупсысамэ, пхузэпымыщар къызэрыгуэкIи хуэдэу, арщхьэкIэ:
Хэт и гугъэнт ди адэм апхуэдиз
псалъэ дыгъэлу, псалъэ IэфIу
ищIэу…
ЗыхэпщIыкIагъэнщ мыр зи хъэтIым и бын деж зэгуэр нэсмэ, макъамэм щэныфIэу зэрызиущэхужынур. Апхуэдэ уэрэди щоIу «Пшэм хэт унэ»-м, мэууэ тIэкIу, пщIэркъэ, щхьэдэлъэфэхауэ… ЕкIущ: жьэгужьым дэлъа бзыпхъэмкIэ гъуэгущIэ зыубзыхур - цIыхущ.
Апхуэмыдэу жьгъыру бзэрабзэщ УсакIуэм Iыхьлым ирищIэкI зекIуэр. КупщIэ нэху кIуэцIылъщ:
Iыхьлыхэм лъыхъуэу
къыздикIухьым,
гупсысэр щIылъэм
къыщынэжкъым.
Къыбгъэдоувэ вагъуэ бжыхьым
ущызэпхыплъу си анэшхуэр.
Лъынтхуэ кIантIэм ецырхъ фэеплъ сурэтщ. АдэкIэ усэм и пащIэIуантIэр-щэ?
Нэбэнэушэу сыкъэтэджри -
къысщыгуфIыкIырт уафэ
бзыгъэр.
Зыгуэрым бжыхьыр икъутэжри,
зэщIигъэнат абыкIэ дыгъэр…
УсакIуэр сыт щыгъуи зыхудэплъей а дыгъэр щыIэщи аркъэ, аддэ зэгуэр къуэрылъхум зыхуэзгъэщхъа дадэм и къуэр (езыр) мызыгъуэгукIэ зыми фIэмылIыкIыххэу, щIрикъутыхьыжыр:
Сабий дыгъэ нэщхъей, уэгуш напэ,
Iэнкун сещIыр аргуэру
уи плъэкIэм.
Хъуащ си дежкIэ иджы псом
нэхъапэ
уи псэ нэху мыжэпхъам щызэблэкIыр.
Плъагъуркъэ фоущIэм зи Iупэ хэзмыщIам, фоужькIэ зэрызитIыжыр? Ауэ сытми фоужь ар езыр!
Дыгъэ щIыкIафIэ щодэхащIэ нэгъуэщI зы уси. Мыр ящыщщ усакIуэм пхъэмбылъэ дэгу цIыкIукIэ игъэтIыгъуэ псысэхэм:
УмыщI си жагъуэ дыгъэр
къыщыщIэкIым…
…………………………………………………
УмыщI си жагъуэ дыгъэр
щыкъухьэжым.
УмыщI си жагъуэ зэи.
Къытлъыс гъащIэр
Лей лъэпкъ хэмызэгъэну
мащIэ тIэкIущ.
Я пщIантIэм зэгурыIуэхэм,
слъэгъуащ сэ,
Нэхъ псынщIэу гъатхэ
жыгри къыщотIэпI…
Ардыдэрауэ къыщIэкIынщ
зыжриIэр:
ТекIуам ейщ псори, ауэ
кIасэ мэхъу,
зызгъэхьэзыррэ пэт
узгъэфIэжыну.
Сыхунэмысу къанэм,
къысхуэгъэгъу,
къысхуэбгъэгъуауэ хъуам
къахэжыжынкъым…
УсакIуэм хэIущIыIу имыщIу фIыншэм илъар тIэкIу-тIэкIуурэ иджы къыфIытредзэ гъэхэм къапхыкIа «гуныкъуэгъуитIыр зи нэджыджхэм». Зэгуэр (хэт ищIэрэ) хущысхьагъэнт псалъэ дыгъэл… Иджы сакъыпэу хъуапсэкIэ къеуфыхь:
Сыхуейщ иджыри илъэс куэд,
згъэзэкIуэжыным щхьэкIэ псори.
Абы нэсыхукIэ сэ сыкIуэн,
лIыгъэншэщ апхуэдизрэ псэур.
УкъыщеджэкIэ бзэгупэм къыполъадэ: «ЛIыгъэншэр - апхуэдэ зэи жимыIэфауэ… кIуэжырщ!»
Блэгъуиплъэм щхьэхуэпсалъэ ищI нэхъей, макъамэ гупсысалэр «Пшэм хэт унэ»-м и дурэшхэми щоуэршэр. Апхуэдэхэм деж зэм щIыIэ уаер пхудеху (гущIагъщIэлъым и дахапIэ уэрэдым зыщиIэткIэ), зэми дыгъэпс пхырым и щэнызэ кIэтххэр къыптолъэщIыхь.
Поэмэ зыбжанэм яIыгъщ тхыгъэ къыхэхахэм я жьантIэр. Тхылъым и цIэджэгъури абыхэм яхэтщ. ЦIыху белджылым (мыбдеж: езы усакIуэм) и гъащIэ гъуэгуанэщ а поэмэ щхьэхуэр (автобиографие).
«Пшэм хэт унэ»-м и щIэлъэныкъуэр сонету зэщIожьыуэ. Ахэр 310 мэхъу. Пасэрей Сицилием XIII лIэщIыгъуэм къыщыунэхуу, XVI - XVII ЕвропэщIыр дэзыхьэха усэ гъэпсыкIэр мис: XXI лIэщIыгъуэм щIыIунэ-щIыIущхьэу щызэхуигъэкIуащ адыгэ Ацкъаным. Зы псалъэ уфэрэкIыркъым, зы макъ псчэуIуркъым. УсакIуэм и гупсысэр зэщIэкъуащ, псалъэр жанщи, шабзэпэу йолъэт. Катрен шэщIыгъуэм жьы къыпщIрегъэхури, чын джэгуу терцетым удоуфэразэ.
Новеллэхэмрэ прозэу тха усэхэмрэ тхыгъэ къыхэхахэм я кIэух теплъэгъуэщ. Гу лъывэдгъэтэнут: мыпхуэдэ куэдрэ къэхъуркъым - усэбзэ лъагэ зылъысар прозэ жьакIуэкIэ къызэщытхыкIыу. Къэхъуртэкъым, ауэ… зи гугъу тщIы тхыгъэхэри ахэр зейри жыжьащэхэм къыщежьэурэ, кIэ зимыIэ дзапэ уэрэдхэм щыпсэу къэгъэщIыгъэхэщ. Арагъэнщ и «Лъагъуныгъэ лъапцIэрыщэри» акъужь щIыIэтыIэм лъэтхьэмпэкIэ хэупсапсэрэ пэт, зэи щIэмыупщIыIупэр. Ардыдэрщ «Псэм и щэху»-м дыгъэ еIэжар сыт щыгъуи щIытеплъызэр. «Хьэм и гупсысэ»-м хэт егупсысыххэрэт, усакIуэм къыщынэмыщIа? «Гугъэ нэпцI»; «НатIэм ит»; «IунщIэгъуитI» - мыхэр уи закъуэ дыдэу узыщIэджыкIын тхыпхъэщIыпхъэхэщ.
«ДыгъэцIыкIу»-рщи, ар уэ езым фIы дыдэу пцIыхурт. Сыт-тIэ иджыри къэс щIубзыщIар? Адыгэ хьэблэ укъыщыхъуар пэжмэ, дауэрэ пщыгъупщэжт а хъыдан жэрумэхэм я гуфIэжейм щабэрыкIуэ есу зэгуэр хыхьэжа фызыжь дахэ цIыкIур? «Пшэм хэт унэ»-ми щагъэфIа нанэт ар, ауэ «Зы пщэдджыжь гуэрым Дыгъэшхуэ гуфIэжу къыщIэкIри - игъуэтыжакъым ДыгъэцIыкIу»… (А. Р.).
… Мы дуней иным цIыхуитI къытехьагъэнкъым зэщхьыпсу. Апхуэдэщ тхылъхэри: зым нэкIэ урожэри дапхъэ гъунэгъум тыболъхьэж, адрейр здэщыIэм упэIэщIэ пщIондэ и жьыху даущыр уи щIыфэм ирижэурэ гурыгъуазэкIэ удоуэршэр. Зэщхькъым тхылъаджэхэри. Гущэ шхыIэным къыщIатхыкIыр зыдж-зыхэзыщIэхэр закъуэтIакъуэщ. ЕмыкIу пщIы хъунукъым… яхущIыхьэркъым цIыху цIыкIум: кIэфыщакIуэу Интернет хьэшым иужьгъащи, матхэри матхэ! Еджэн хуейхэри матхэ; Ятхам къемыджэжыфхэри матхэ. Щхьэж и Iугъуэ и уэнжакъщ. Емынэм зэхихункъым а псор.
Сэ зэхэсхуаращи, «Пшэм хэт унэ»-м хуэдэщ гува-щIэхами хьэблэ нэху цIыкIу зэтIысэкIыжхэр. Лъапсэ махуэщ ар. ДыздэщыIэ мы дунейр хьэршым щаусыр пэжрэ, а пэжым хабзэ щызекIуэмэ, щIым кIэухыншэу щыусэнур Ацкъанхэрщ. Мо гущэм хэлъым нэхъ ищIэнщ ар! ПщIыхь зэмыфэгъухэм я гурыфIыхь а хъыдан жэрумэр пщэдей хуэдэу къызэщыунурэ… къицIыхужынущ и фэгъур.
|
29.03.2024 - 08:57 Урысей Ипщэмрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ регби 7-мкIэ пашэныгъэр къыщыхьыным теухуа зэхьэзэхуэ иджыблагъэ Налшык къалэм щекIуэкIащ. |
|
29.03.2024 - 08:56 КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист, Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, «Советская молодёжь» газетым и редактор нэхъыщхьэу щыта Къардэн Мухьэм |
|
29.03.2024 - 08:56 Пхъэщхьэмыщхьэмрэ хадэхэкIымрэ къыхащIыкI консерву Кавказ Ищхъэрэм къыщыщIагъэкIым и процент 90-р Къэбэрдей-Балъкъэрым къылъос. |
|
28.03.2024 - 09:03 ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ. |
|
28.03.2024 - 09:03 Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм. |
|