КЪЫРГЪЫЗНЫ БЛА УЛЛУ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА ТЕЙРИ КЪЫЛЫЧ

ХХ ёмюрню бек айтхылыкъ жазыучуларындан бири Чингиз Айтматов бюгюн, жаланда къыргъыз миллетини ёхтемлиги болуп къалмай, битеудуния культураны бийиклеринде бек сыйлы жерни алгъан адамладанды. Аны адабият чыгъармачылыгъы биз, малкъарлыла, бек уллу ыразылыкъ бла эсге тюшюрген къыргъыз миллетни сёзюн, сагъышын, жашау болумун, хунерлигин, тазалыгъын, ачыкълыгъын да дуниягъа белгили этгенди. Чингиз чыгъармачылыкъ жолун сайлай айланнган жылла совет адабиятла терк айный, къарыу ала баргъан чакъгъа тюшгендиле. Чингиз Лениннге, партиягъа, ала кёргюзтген жолгъа махтау салгъан тёлюден эди. Болсада ол, жангы жашауну ахшылыкъларын да эслей, кеси энчи жолун ызлагъанды. Бюгюнледе ол этген жаяу жолчукъ Къыргъызны бла уллу дунияны арасында Тейри къылычха ушап къалгъанды.
Чингиз Айтматовну бек биринчи чыгъармаларыны темалары окъуна («Жамиля», «Боран полустанок» эм башхала) энчи эдиле. Аны суратлау дуниясы, уллу, таза сюймекликни, аны бла тенг жандауурлукъну, халаллыкъны – адамлыкъны философия теренликлерин ачыкълаугъа аталады. Ол ёмюрлюк затлагъа таяна келген жазыучуну этген иши, къырал, миллет бла чекленмей, дуния кенгин жарытханды. Фахмугъа чекле жокъдула.
Биринчи атламларындан окъуна Чингизни хар жазгъан заты жерни къайсы этегинде да окъуучуну жюрегине жол салып, анда энчи тёрню алгъанды. Алай эсе уа, бар эди бу ишде бир уллу магъана – фахмуну айнытхан адамлыкъмы огъесе адамлыкъны айнытхан фахмуму? Кёплеге келмейдиле экиси да бирге. Насыплы кюн туугъан эди къыргъыз жазыучу Чингиз Айтматов.
Мени тёлюме Чингизни аты «Жамиля», «Сау къал, Гюльсары», «Биринчи устаз», «Къызыл жаулукъчукъ къысхан акътерекчигим» деген повестьле бла талай аламат хапары бла белгилиди. «Джамиляда» хапар уруш замандан башланады. Джамиляны эри Садык урушдады. Будай сууургъан жерде ол урушдан жаралы болуп къайтхан ариу жырлагъан Данияргъа тюбейди. Аланы сюймекликлерине жол ызлагъан да жыр болады. Жаш адамла эл ауузуна тюшедиле. Аланы ангылагъан жаланда Джамиляны къайыныды. Къалай бла десенг, ол жаратыла тургъан сюймекликни шагъаты болгъанды.
«Биринчи устаз» деген повестьде уа Ч. Айтматов ол заманны адамын – керти коммунистни, Куркуреу деген гитче ауулгъа устаз болуп келген Дюйшен Таштанбековну сыфатын къурайды. Дюйшен сабийлени окъутургъа уллу къыйын салады – окъурукъ жерни хазырлап, сабийлени, кёпюр болмагъаны себепли сууукъ суудан кеси аркъасында ётдюрюп. Сохтасы Алтынайны да къоруулайды. Бюгюн ол тынч кёрюннгенликге, миллет халкълагъа къара таныугъа жол алай бош болмагъанды.
Чингизни «Акъ кеме» деген хапарына энчи эс бёлюрчады. Хапар жангыз жашчыкъны юсюнденди. Жашчыкъ атасы Иссык-Кульда тенгизчи болгъанын, анасы уа  андан айырылгъандан сораузакъ кетгенин биледи. Ол аппасы бла жашайды. Ол, аппасыны биноклин алып, бийик жерге чыгъып, Иссык-Кульгъа къараргъа бек сюйюучюдю. Ингир алагъа анда акъ кеме кёрюне эди. Жашчыкъ, ары тюшюп, атасына тюбеп, анга кесини юсюнден, аппасыны юсюнден хапар айтыргъа сюе эди. Атасы-анасы саулукъда ёксюзлюк сынагъан сабийни сагъышлары мудахдыла. Кесича.
Биз сюйюп окъуй эдик Къыргъызны, аны адамыны, суууну, жерини, табийгъатыны, къудуретини юсюнден. Аталарыбызгъа, аналарыбызгъа къыйын кюнлеринде таянчакъ болгъан къыргъызлыла, аны чыгъармаларыны жигитлери болуп, тау этегинде, малкъар эллеринде, таулу от жагъалада Манасны айтдыра эдиле. Бизни, анда туугъан тёлюню, ол атала жери болмаса да, туугъан жерибизни хар неси да сейирсиндире эди. Атам Азнор не заманда да окъургъа бек сюйгенди, басма сёзге уллу багъа бериучю эди. Сабий заманыбызда, ыннабызны тёгерегине жыйылып, сакълай эдик Манасны хапарларын. Анам а къыргъыз жырланы ариу жырлаучу эди, къыргъызлыланы адет-тёрелерин, аланы къаллай таза ниетли адамла болгъанларын эсгере. Ол затла къаныбызгъа киргенден, биз, къыргъыз миллетни кесибизге жууукъ этип, аны юсюнден кёп билирге сюйюп, излеп турабыз. Чингиз Айтматовну чыгъармалары уа ол аталарыбыз, аналарыбыз айтхан адамлыкъгъа, халаллыкъгъа, жандауурлукъгъа, жангыдан тюбетедиле. Аны бла бирге, жашаудача, анда да бардыла къатылыкъ, къыйынлыкъ, артыкълыкъ да. Аласыз, адам къайдан ангыларыкъды жер юсюнде дуния тутуругъу – сюймеклик барды деп, ол хорларыкъды деп да?
Совет жазыучугъа, компартияны, Ленинни юсюнден болмай, насып излеген къыргъызлы къыз Жамиляны, къыргъызлы жаш Сейитни, ариу жырлагъан Даниярны, Гюльсары деген къарт атны, тенгиз жагъасында чабып баргъан къолан итни юсюнден жазгъан тёре тюйюл эди. Тёрени бузгъан Чингиз Айтматов бла анга дау айтханладан къайда терен ангылай эди жаны барны ич дуниясы бирча къууанчлы, жаралы да, насыплы, тынчлыкъсыз да, къанатлы, мудах да бола келгенин. Ол заманны саясат политикасы излегенча жазып, аны окъуучугъа берген – адамны ётюрюк кюзгюге къаратханча эди. Чингиз а ол кёзбаулукъдан кенгдеди. Тёреде болгъаныча, баш иесини айтханын этмей, башха дуниягъа кёз ачаргъа сюйген жаш тиширыуну сыфаты къыргъыз адабиятда, башха миллет адабиятлада да суратланыргъа тийишли тюйюлдю дегенле болдула. Алай атлары дуниягъа белгили Луи Арагон, башхала да, жаш жазыучуну фахмусуна сейир этип, махтау сёзлерин айтып, таукеллик берген эдиле.
Чингиз Айтматовну «Плаха» деген романы энчи китап болуп 1987 жылда чыкъгъанды. Роман къуралыууна кёре уллу трагедиялы эпопеяды. Юч кесекден къуралады, кёп сюжетлиди. Бёлюмлени бирем-бирем алсакъ, ала хар бири да кеси алларына келирге базыннган чыгъармаладыла. Аланы бир этип, бир сюжет ызгъа тизген – романны жигитлеридиле. Эки дуния. Бир жанындан – Авдий Каллистратов, Бостон, Гулюмкан, Арзыгуль, Эрназар, сора бёрю юйюр – Акъбора бла Ташчайнар. Бирси жанындан – кендирчи Гришан бла аны нёгерлери, къыралгъа бериллик этден планларын толтурур ючюн, бууланы къырыргъа оноу этген къуллукъчула, ол ишни тамамларгъа келген Обер-Кандалов, Мимаш, Узюкбай, башхала да, харам ишле бла жашагъан Базарбай, сора… Иисусну къачха кердирген Понтий Пилат. Аланы араларында – ажашханла. Башында уа – Аллах – дунияда бек уллу сюдю.
Тюрк миллетледе болгъаныча, романда да бёрюню сыфаты энчи оюмла туудурады: бёрюле адамлагъа ушайдыла. Ала да, адамлача, игини, аманны айырадыла. Акъыллы Акъбара, ана бёрю, романда таза сюймекликни, аналыкъны, тюзлюкню къоруучусуду. Балаларыны атасы жигит, къарыулу Ташчайнар Акъбараны акъылына бойсунады. Ала бирге къорууларгъа талпыннган сюймеклик, бирлик, бала татлылыгъы адам улу да багъалагъан затладыла. Сабий сакълагъан ананы бла кючюк сакълагъан ана бёрюню бирге ушатхан тасха – Аллахны сейир кючюнденди аланы экисини да ичлеринде жангы жашау жаратылгъаны. Ол себепден ала экиси да бир жолну – Аллахха элтген жолну барадыла, жарыкъ кюнлеринде, мудах кюнлеринде да Аллахха табынадыла. Жашау алагъа сынауду. Баласын тас этген Гулюмканны бла кючюклерин тас этген Акъбараны жиляулары бирге ушамаймыды?
 «Къарачы манга, бёрюлени Аллахы – Бёрю-ана, мен, Акъбара, бу сууукъ таулада насыпсыз да, жангыз да болуп айланама. О, къалай къыйынды манга! Сен мени жилягъанымы эшитемисе? Сен эшитемисе, мен къалай улугъанымы? Кёремисе, мени ичим къалай кюйюп баргъанын, эмчеклерим сютден толуп, аланы кимге салыргъа билмей тургъанымы, балаларымы тас этип? О, ала къайда болурла, алагъа не болгъан болур? Бёрю-ана, бери тюш да, мени къатыма кел. Биз бирге улуюкъ, сарнайыкъ. Бёрю Аллахы, бери тюш да, мен сени кесим туугъан жерге, тюзге, элтейим. Анда бёрюлеге жер къалмагъанды. Бери, бу таш таулагъа, тюш. Мында да жокъду бизге жер… Бери тюшмей эсенг а, Бёрю-ана, мени, кёк бёрюню, Акъбара ананы, кесинге ал. Мен да сени биргенге айда жашарма да, жерге жарсып, жиляй турурма...» – дейди Акъбара, айгъа къарап. Тюз аныча жиляй эди Гулюмкан да.
Романны баш жигити Авдий Каллистратовча адамла аздыла. Ала, жарсыугъа, кеслерини кюрешлеринде жангызла болуучудула. Алай жангыз къайдан болсун, аны биргесине Аллах айланады сора?! Ол, дин семинарияда окъуй тургъанлай, бу керти дунияны бла Аллахны дуниясын бир бирине келишдиралмай, аланы ушатыргъа сюйюп жашайды. Хапарлауну барыуунда жашауну тюрлю-тюрлю бетлери аны бирде сейирсиндире, бирде жарсыта, бирде къууандыра барадыла. Ол, газетни корреспонденти, ХХ эм ХХI ёмюрлени бек ачы уулары – наркотиклени къалай жайылгъанларын билир ючюн, кендир жыяргъа баргъанлагъа тагъылып, Москвадан Орта Азиягъа келеди. Анда сюймеклигин да, ахыратын да табар ючюн, Иисус Христосча, къачха керилир ючюн… Авдийни оюмлары, ниети, сёзлери да башхаладан айырмалыды. Бютюнда ол тюбеген адамла бла тенглешдиргенде. Уллу хайыр келтирирге боллукъ кендирни желге тёгюп къойгъаны, жангыз кеси кенг тюзде харам адамладан бууланы къорууларгъа кюрешгени, Аллахны барлыгъын, иги ишлени сууаплылыкъларын кимге да ангылатыргъа итиннгени – была бары да Авдий бош жер адамы угъай, Аллахны адамы болгъанын кёргюзтедиле. Автор аны къадарын Иисус Христосну къадарына ушатханы да ол себепден болур. Авдий, болалгъаныча, жанын-къанын аямай, бу ариу дуниягъа ёлюм келтирген наркотиклени жайгъанла бла демлешеди. Аланы арасында асламы жангылгъанла болгъаны аны бютюнда бек къыйнайды. Терен философия магъаналы ушакъла этедиле ол кендир жыяргъа келген адамла. Ала акъылсыз тюйюлдюле – терс сайлау этгендиле. Алайды, биреу гыржыным жокъду деп жиляйды, биреу а – жаухар ташларым гитчедиле деп. Ол оюмла, романны ниет жанын, суратлау дуниясын да кенг этип, окъуучугъа: «Сен а не эталлыкъса, дуния былай ачый тургъанда? Кеч бола турады да!» – деп эсгертедиле.
Сейирди адамны акъылы, эси – дунияны жокъ этген атом бомбаны да ол ишлейди, гюлню да ол ёсдюреди. Авдий кендирчилеге, бууланы къыргъанлагъа, иги, аман адамлагъа да Аллахны сёзюн элтеди. Ала уа анга: «Аллах жокъду!» – де! Бар эсе, санга нек болушмайды?!» – дейдиле. Авдий, алай айтмаз ючюн, къачха керилгенни къыйынлыгъын сайлайды.
«… Таулада сууукъ кече:
– Тон не, – деди Элизар, – алгъын заманлада дууа-тилек да къоруй эди. Аты да алай эди – ауушдан ётдюрген дууа деп…«О, сууукъ кёкню иеси, кёк Тейри, бизни ауушдан аугъан жолубузну жумушакъ эт. Бу боранда малларыбызны къырыргъа сюе эсенг, аланы орунларына кёкде къаргъаны ал. Сабийлерибизни сууукъдан юшютюрюрге сюе эсенг, аланы орунларына кёкде кукукланы ал. Биз а атларыбызны айылларын къаты тартайыкъ да, бугъаланы сыртларында артмакъларыбызны къаты къысайыкъ да, бетибизни санга буруп барайыкъ…»
Романда Аллахха табыныу баш жерни алады. Автор кеси ислам динни тутуп тургъанлай, христиан диннге алай уллу эс бёлгени, роман басмаланнганда, кёплени сейир этдирген эди. Болсада, романны окъуп чыкъгъан адам Аллахны бирлигине къайтып тюшюнеди. Адамлыкъ шартла, аланы жакълагъан кючле къайда да бирчадыла.
Суратлау сёзню устасы Чингиз Айтматов бу романында бир бирге къажау сюелген кючлени жашауда кертиден болгъаныча ачыкълайды.
Автомат атхандан бугъаргъа кеслерине ышыкъ тапмай, чапхандан къызып, тюзню толтуруп жатхан буула, алагъа келген къыйынлыкъны кётюралмай, ачый  тургъан Жер, анга тюбеген адамланы жанларын тазаларгъа итинип, кесин къачха кердирген Авдий, анга къарап, аны къарыусузлугъуна, кеси да аныча насыпсыз болгъанына жарсый, улуй тургъан Бёрю – была бары да уллу жазыучуну къаламын къанатхан терсликледиле. Аланы юслеринден айтыр ючюн а чынтты фахмуну иеси болургъа керекди.

Мусукаланы Сакинат.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

19.03.2024 - 09:03

СЫНАУЛАДАН ЖЕТИШИМЛИ ЁТЕДИЛЕ

Россейни МЧС-де къуллукъ этерге сюйген жаш адамла ведомствону окъуу юйлерине кириу ишни башлагъандыла. Бусагъатда ала регион айырыуланы ёте турадыла.

19.03.2024 - 09:03

«АЛТЫН», «КЮМЮШ» ДА БИЗНИКИЛЕДИЛЕ

Эки кюнню ичинде «Олимпийская деревня – 80» спорт арада эркин тутушуудан Москваны биринчилиги бардырылгъанды, анга 21 жыллары толмагъан гёжефле къатышхандыла. 

19.03.2024 - 09:03

ЖАЛГЪАН АХЧАЛАНЫ САНЫ АЗАЙГЪАНДЫ

Былтыр бизни республикада буруннгу жылдан эсе 15 процентге аз жалгъан ахча табылгъанды.

18.03.2024 - 14:31

ЖОЛЛА МАРДАЛАГЪА КЕЛИШИРЧА

Арт жыллада  Къабарты-Малкъарда солургъа сюйгенлени санына танг къошула барады.

18.03.2024 - 14:31

ЭЛЧИЛЕГЕ БЛА КЪОНАКЪЛАГЪА ТАПЛЫКЪГЪА

Алгъаракълада «Къоркъуусуз эм тынгылы автомобиль жолла» миллет проектге кёре Бабугент – Мехлесхоз жолну жангыртып башлагъандыла.