Мардж-Дабикъ зауэр. 1517 гъэ
Мамлюк сулътIанхэм яухуа Мысыр къэралыгъуэшхуэм кIуэдыжыпIэ хуэхъуа Мардж Дэбикъ зауэ­зэ­рылIыр иужьрей мамлюк сулътIанхэу Къанщауэ Гъуррэ Тумэнбейрэ я цIэхэм епхащ. А тхыдэ Iыхьэм зэ­зэмызэ дытепсэлъыхьми, хэтщIы­кIыр зэрымащIэ дыдэр и щхьэу­сыгъуэ къы­щIэ­кIынщ зи цIэ къи­тIуа лIы щыпкъэхэм я хъыбархэр иджыри къэс ди блэкIами ди но­бэми зэрахуэфэщэну щIыхэмы­тым. Санкт-Петербург дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетым и доцент, тхыдэ щIэныгъэхэм я ­кан­дидат Илюшинэ Миланэ и диссер­тацэр мамлюк сулътIанхэм ятриу­хуащ. Ар илъэс бжыгъэ хъуауэ йолэжь хьэрыпыбзэ Iэрытххэу Берлин дэт къэрал тхылъ хъумапIэм щIэлъхэм. Илюшинэм утыку кърихьа лэжьыгъэ щхьэпэ дыдэхэм ящыщщ «Иужьрей мамлюк сулътIаныр уэсмэнхэм зэрапэщIэтамрэ» «Къанщауэ Гъур и «Къэщидэ лъапIэхэмрэ».
Тумэнбей (сулътIану щыщытар 1516 - 1517 гъэхэрщ) тхыдэм къызэрыхэнар «мамлюккIэ» зэджэ пщылI-­зауэлIхэм епщыкIущанэ лIэщIыгъуэм къызэфIагъэувэу илъэс 250-кIэ дунейм тета къэралыгъуэшхуэм и иужьрей тепщэущ. Мазэ зыбжанэщ абы унафэр зэрыIэщIэлъар. Тумэнбей сулътIан щыхъуам, уэсмэнхэм ­къращIылIа зэзауэшхуэм мамлюкхэр къыщрагъэкIуэтри мысыр теп­щэгъуэм куэд зэримыкIужынур гу­ры­Iуэгъуэ хъуакIэт. ТIуми хэдэгъуейуэ, сулътIан Тумэнбей хэкIыпIитI къыхукъуэкIат: е зэрыхэкIуэдэным хуэхьэ­зыру псэзэпылъхьэпIэм Iуту зэуэн, е икIуэту и пщIэри и гъащIэри къыхуэ­нэн. ЩIэныгъэлIхэм иджыри къэс ­гулъытэ хуащIакъым 1516 - 1517 гъэхэм Мамлюк къэралыгъуэр мылъку­рэ дзэ хуэIухуэщIэ и лъэны­къуэкIэ зэрыта щытыкIэм. Абыхэм уа­хэплъэмэщ гурыIуэгъуэ щыхъур Ту­мэн­бей кIуэдыжыпIэм хуэзыша щхьэу­сыгъуэхэри мамлюкхэмрэ уэс­мэн­хэмрэ зэрызэпэщIэта щIыкIэм и пэжыпIэри.
Илюшинэ Миланэ,
тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат,
Санкт-Петербург дэт университетым
и КъуэкIыпIэ факультетым и доцент.
Тыркухэмрэ мамлюкхэмрэ зэрызэфIэнамрэ къаугъэр зэрекIуэкIамрэ
Iыхьэ зэмылIэужьыгъуэ зыбжанэу зэхэт мамлюк къэралыгъуэм щIы­пIэшхуэ иубыдырт, Мысырыр нэхъыщхьэу, мамлюк сулътIанхэм я хэщIапIэ Каир абы и щыхьэру. Лъэпкърэ динкIэ зэхуэмыдэ, щIыуэпс къызэрымыкIуэ зиIэ Сириер щIы­налъибл хъурт: Дамаск (Щам), Хьэлэб, Триполи, Хьэмэ, Сэфэд, Газэ, Кэрэк. Дэтхэнэ зы щIыналъэми сулътIаным и лIыкIуэ щытепщэрт, абы къулыкъукIэ къыкIэрыхуртэкъым ­бы­дапIэм и унафэщIыр, - тIури сулътIаным и унафэ щIэтт. ЩIыналъэм къыщыкъуэкI Iуэху блэкIхэр зэфIэзых лIыкIуэмрэ дзэм и Iуэхухэр зе­зыгъакIуэ быдапIэм и тетымрэ пашэныгъэр зэдагуэшу зым и жыIэм адрейм ейр тIасхъэ щIэхъукIыху, сулъ­тIанри пэрыуэншэу щIыналъэм кIэ­лъыплъыфырт. Сирием щызекIуэ уна­фэм IэкIуэлъакIуэу ухэIэбэным мыхьэнэ иIэт, сыту жыпIэмэ, къэралыгъуэм мы и Iыхьэрат зэрыпхъуа­кIуэхэр нэхъ зэбгъэрыкIуэрейри тепщэгъуэм пэщIэувэну зи мурад мам­люк­хэм нэхъыбэрэ зыкъыщаIэтри. Сириемрэ Мысырымрэ нэмыщI, мамлюк тепщэгъуэм и нэIэ щIэтт ­Анэдолэм, Баркэ, Нубием, Йемен, ­Хиджаз щIыналъэхэм щыщ Iыхьэхэр. ЕпщыкIутхуанэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм кIуэ пэтми нэхъ зызыубгъу Уэсмэн империемрэ Мам­люк къэралыгъуэмрэ я зэхуакум ­гъунапкъэу дэт Анэдолэм щыщ ­эмиратхэм я мыхьэнэми хэхъуат.
Къанщауэ Гъуррэ Тумэнбейрэ я ­тепщэгъуэмрэ уэсмэн империем Мы­сырыр зэриубыда щIыкIэмрэ ­ятеухуауэ хьэрыпыбзэкIэ къыдэкIа тхылъхэм ящыщу мыхьэнэ нэхъ зиIэу лъытапхъэщ шэрджэс мамлюк­хэм къахэкIа, къулыкъущIэ хэIэты­кIахэми дзэзешэ цIэрыIуэхэми я нэ­Iуа­сэу щыта тхакIуэ Ибн Ийас Аль-Хьэнэфий Мухьэмэд ибн Ахьмэд и «Удз гъэгъа телъыджэхэр…».
Мамлюкхэмрэ уэсмэнхэмрэ зэ­ры­зэпэщIэтам и тхыдэмрэ япэрей уэсмэн-мамлюк зауэмрэ джынымкIэ щIэгъэкъуэн мэхъу 1995 гъэм «Бриль» тхылъ тедзапIэм къыщыдэ­кIа «КъуэкIыпIэ Гъунэгъум тепщэ­ныгъэр зэрыщызэпаубыдар. 1485 - 1491 гъэхэм екIуэкIа мамлюк-уэсмэн зауэр» зи фIэщыгъэ, Хар-Эль Ш. и лэжьыгъэр. Уэсмэн тетыгъуэм хьэрып къэралхэр къызэризэуам и тхыдэр гунэсу къыщыгъэлъэгъуащ 1984 гъэм Иванов Н. А. Мэзкуу къыщыдигъэкIа и тхылъым.
ЕпщыкIуплIанэ лIэщIыгъуэм и ­етIуанэ Iыхьэм щегъэжьауэ уэсмэнхэр щIэгъэхуэбжьауэ хущIэкъурт я къэ­ралыгъуэм и гъунапкъэхэм зрагъэубгъуным, щIыналъэщIэ яубыдын папщIэ Iэмалу щыIэр къызэрагъэщ­хьэпэным иужь итхэу. Европэр емынэ узым ирилъэсыкIат; хэкIуэдэжыным нэса Византие къэралыр сэрейм щекIуэкI зэрызехьэхэмрэ къэрал кIуэцI къаугъэхэмрэ къарууншэ ящIат; Генуемрэ Венециемрэ зэны­къуэкъу зэпытти, зэгухьэу уэсмэнхэм хы щIыIум щебгъэрыкIуэфыр­тэкъым. Ауэ тыркухэр чристэн ­щIы­налъэхэм ятеуэми, мамлюк сулъ­тIанхэм муслъымэн хэкухэм хуащI пщIэр я тхыгъэхэм къыщыхагъэщы­ху, Каир дэс тепщэгъуэм ахэр иджы­ри зыхуэсакъын хуей бийуэ къилъы­такъым. Iуэхум зыщихъуэжар тыр­кудзэм къуэкIыпIэмкIэ иунэтIа нэ­ужьщ. ЗэхущытыкIэр зэ­рыщы­тыпхъэм зэрытемытыр уэсмэн лIы­кIуэр дипломатхэм я хабзэм щебэ­къуа махуэм къыщIэщащ. 1464 гъэм сулътIан Хьушкъэдэмым и пщIантIэм къекIуэлIа тырку лIыкIуэм бы­сымым и пащхьэм зыщигъэщхъыу щIым ба хуищIын щимыдэм, абы иризэгуэпа Хьушкъэдэмым Мехмед ­ЕтIуанэм лIыкIуэ хуигъэкIуэжакъым.
Я унафэр щыпхыкI щIыпIэхэм ­зрагъэубгъуным зэрыхуэпабгъэр нэ­ры­лъагъуу, хуэм-хуэмурэ къызэ­щIэплъэ зэпэщIэтыныгъэм уэсмэнхэр кIуэ пэтми нэхъ гуащIэу къыхэувэн щIадзат. Арат и хьэлыр лъэпкъы­щIэхэмрэ щIыналъэщIэхэмрэ зыIэ­­щIилъхьэныр зи нэрыгъ импер гупсысэкIэм. Мамлюкхэм псори езы­хэм зэрызэтраухуам хуэдэу къызэ­рагъэнэным иужь итхэт. ИужькIэ гу­рыIуэгъуэ хъуащ абыхэм ящIа псори уэсмэнхэм я IэбэкIэм щхьэхуимы­ту зэрыпэджэжа жэуапу зэрыщытар.
Япэ уэсмэн-мамлюк зауэм щыщIи­дзар 1486 гъэрщ. Зэхэуищым мам­люк­хэр щытекIуа нэужь, 1491 гъэм мамырыгъэкIэ зэгурыIуахэщ. Уэс­мэнхэм япэщIэта Къаит-бей 1496 гъэм дунейм ехыжат. КъыкIэлъыкIуэ илъэситхум емынэ узым иунэщIа Каир ­сулътIанитху, зым иужьым адрейр иту, щызэрахъуэкIащ. 1501 гъэм тепщэгъуэр зыIэрыхьа, Къаит-бей и мамлюкыу щыта Къанщауэ Гъурщ цIыхубэ гъащIэр зэтезыгъэувэжыфар. Уэсмэнхэм апщIондэху 1486 - 1491 гъэхэм яфIэкIуэда къарур зрагъэгъуэтыжри, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щрагъэкIуэкI зауэхэр яублэжат. Мамлюк сулътIанхэм я къэралыгъуэм нэмыщI абыхэм иджыри япэ­щIэтт епщыкIуплIанэ лIэщIыгъуэм Ираным къыщыунэхуа сэфэуийхэм я шиит къэралыгъуэри. 1514 гъэм уэс­мэнхэм сэфэуийхэм я дзэр зэтра­къутэри фокIадэм и пэм Тебриз ды­хьауэ щытащ.
Уэсмэнхэр зыфIимыгъэнэн папщIэ лъэкI къэзымыгъанэ Къанщауэ Гъур шиит-сэфэуийхэм къащхьэ­щы­жыну фIэигъуакъым. Ауэ хуэм-хуэмурэ сулътIан къэралыгъуэм и гъунапкъэхэм хуэкIуатэ Сэлим и бийр бзаджэу игъэбэлэрыгъащ.
1516 гъэм и шыщхьэуIум уэсмэнхэр теуащ мамлюк къэралыгъуэм и унафэ щIэт Сирием. А гъэ дыдэм, шыщхьэуIум и 24-м, Хьэлэб и ­ищхъэрэкIэ къыщылъ Мардж Дэбикъ губгъуэм уэсмэнхэм мамлюкхэр щызэтракъутэри Къанщауэ Гъур зауэ губгъуэм щыхэкIуэдащ. (Хуэзыгъэфащи щыIэщ, сулътIаным, зэры­те­мыкIуэнур къыщищIэм, щхъухь ирифауэ).
Тумэнбей сулътIан зэрыхъуа щIыкIэр
Мысырым тепщэу щыщыта мам­люк сулътIанхэм я сатырым плIы­щI­рэ ебланэу къыщокIуэ Тумэнбей. Ар къызыхэкIамрэ къыздикIамрэ тхы­дэджхэр IупщIу тепсэлъыхьыркъым. ЯщIэр ар 1473 гъэм дунейм къы­зэ­рытехьамрэ Къанщауэ Гъур и благъэу, и къуэш-шыпхъу быну зэры­щы­тамрэщ. Къанщауэм ар къищэхуу иужькIэ, мамлюкхэм я деж зэры­щыхабзэу, хуит ищIыжауэ ятх. Тумэнбей «тибак» жыхуаIэ мамлюк ­щIалэхэр щагъасэ еджапIэр къиухащ, и къулыкъум амир джэмдаркIэ еджэу. Лэжьэн зэрыщIидзар сулъ­тIаным и Iэпыдзлъэпыдзущ. Иужь­кIэ ар пщIым я пашэ, зэман дэкIри - плIыщIым я пашэ хъуащ. Къы­кIэ­лъыкIуэу абы къыIэрыхьащ сулъ­тIаным и бгъуэщIэс нэхъыщхьэм и ­IэнатIэр, итIанэ сулътIаным и дэфтэр зехьэпIэм и тету ягъэуващ. Тумэнбей тепщэ Iэзагъ къызэрымыкIуэ ­къыкъуэкIат. Куэд дэмыкIыу абы Iэ­щIалъхьащ щIыхэр, унэхэр, унэлъащIэхэр, Iэщэ-фащэхэр, цIыхур зышэс-зэрызекIуэ псэущхьэхэр, сулъ­тIаным и щакIуэ хуэIухуэщIэхэмрэ ­макъамэ Iэмэпсымэхэмрэ. Абы къы­кIэлъыкIуэу Къанщауэ Гъур Тумэнбей къалэн щищIащ Мысырым и мэкъумэш Iуэхухэмрэ псы къыщIэшы­ным епха лэжьыгъэхэмрэ я унафэр. Абыхэм къадэкIуэу лъэмыж ухуэ­ныгъэхэм, псыIэрышэхэм, щIы къэзыпщхэм, Каир гъавэр къэзышэ IуэхущIапIэхэм я лэжьыгъэм кIэлъы­плъынри Тумэнбей и пщэ къыдэ­хуащ. Абы и нэIэ щIэтт «кашифкIэ» зэджэ лIыщхьэ нэхъыщхьищыр: Мысыр Ипщэм и унафэщIымрэ ­Ищхъэрэм и унафэщIитIымрэ. СулътIаным и благъэ щIалэм зэ закъуи гурыщхъуэ зыхуригъэщIакъым тепщэгъуэм епцIыжын мурадкIэ, икIэм абы аргуэру зы къулыкъу къыIэрыхьащ: Къанщауэ Гъур къа­лащхьэм дэкIын хъумэ, цIыхубэр ­щыгъуазэу, Тумэнбей езым и пIэкIэ къигъанэрт. Тумэнбей хуитт эмир ­нэхъыщхьэхэм къулыкъу яритыну ­е ящхьэщихыну, хэхыпщIэхэри Iэ­щIэлът. Шэч хэлътэкъым Къанщауэ Гъур 1516 гъэм уэсмэнхэм езэуэну Сирием щыкIуэм щыгъуэ, къы­щыщIIамэ, езым и пIэ къиувапхъэр Тумэнбейуэ къызэрилъытам.
Мардж Дэбикъ деж мамлюкыдзэр щызэтракъута нэужь, Каир къыдэ­на эмирхэм Къанщауэ Гъур и уэсятым тету Тумэнбей абы и пIэкIэ хахат, ауэ езы Тумэнбей махуэ щэ ныкъуэкIэ идакъым къэрал унафэр и пщэ дилъхьэн. СулътIан тепщэгъуэм и щIыналъэхэр фIэкIуэдат, дзэм зыри къы­хэнэжатэкъым. КъинэмыщIауэ, Ту­мэн­бей имыщIэу щыттэкъым мам­люк­хэр зэрызэмыакъылэгъур, Си­­рием кIуа дзэр зытекIуэдэжар ­арат. Ар егупсыс къыщIэкIынт езым имытелъхьэ эмирхэм, Каир къызэрыдыхьэжу, я Iэщэр къытраубыдэнкIи зэрыхъунум. Iуэхур шынагъуэу зэ­хэзэрыхьыпат. Иужьым сэрейм зи нэIэ тет дин щIэныгъэлIхэм я деж къы­щекIуэкI хабзэрати: «СулътIан мы­хъумыщIэм и унафэм илъэс плIыщIкэ ущIэтмэ нэхъыфIщ, зы сы­хьэткIэ унафэншэу укъанэ нэхърэ» жаIэри, Тумэнбей унафэр егъэзы­гъэкIэ кърагъэщтащ.
1516 гъэм жэпуэгъуэм и 11-м Тумэнбей сулътIан хъуащ. Iуэхум хъалиф Мутэуэккил Ещанэр хэтыну Iэмал щыIакъым - ар уэсмэнхэм гъэру яIыгът. Тепщэ хъуагъащIэ сулътIаныр хабзэм тету зэрагъэлъапIэм емыщхьу екIуэкIащ Тумэнбей и лъэтеувэр: дыжьын бзу зытет тепхъуэри, ды­жьынкIэ гъэщIэрэщIа уанэри, ды­щэпскIэ хэдыкIа шы тепхъуэри сулътIаныщIэм папщIэ сэрейм и хъу­мапIэхэм къыщIахакъым.
Тумэнбей Къанщауэ Гъур и телъхьэхэм фIыкIэ ядекIуэкIыну хуе­жьащ, тепщэгъуэм и къулыкъущIэ­хэри дзэзешэхэри зэрихъуэжаишхуэ щы­мыIэу, итIанэми къулыкъу къы­зыхуигъэна эмир псоми абы и лъэ­ныкъуэ къащтакъым.
Уэсмэнхэр къатеуэн шынагъуэ зэ­рыщыIэм къыхэкIыу, сулътIаныр зэ­рыхъукIэ къэрал кIуэцI къаугъэ къы­зэримыгъэхъеиным иужь зэритыр губ­зыгъагъэт, ауэ иужькIэ къэхъуахэм къагъэлъэгъуащ езы Тумэн­беи мамлюк тепщэгъуэри абыкIэ хъума зэрымыхъуар.
Тахътэмрэ щхьэпылъапIэмрэ я зэхуакум
1516 гъэм и дыгъэгъазэм мам­люкхэм Каир къалэбгъум деж уэс­мэнхэм ящыщ зы гуп къыщаубы­- дащ. Езыхэм зэрыжаIэмкIэ, ахэр Тумэнбейрэ мамлюк эмирхэмрэ тхыгъэ къахуэзыхьа Сэлим Езанэм и лIыкIуэхэт.
ТкIийуэ щапкърыупщIыхьым, наIуэ къэхъуащ зауэлI щэ ныкъуэ зыщIы­гъу уэсмэн лIыкIуэм мамлюк хъумакIуэхэм гу залъримыгъатэу ­заблригъэшын щхьэкIэ, къумырысхэр къигъэщхьэпэну зэрыхэтар. Ахэр блэзышыну хэтахэм зы мамлюк эмири къахэкIащ. Гу къылъамытэу Каир дыхьэну зэрыхэтами, мамлюк эмирхэм тхыгъэ гуп къыху­рагъэхьами гурыщхъуэ яригъэщIащ къаубыдахэр лIыкIуэ хуэдэу зызыщI, телъхьэ яхуэхъун къэзылъыхъуэ тIасхъэщIэххэу.
Арати, уэсмэн лIыкIуэхэр псалъэ­макъ куэд хэмыту сулътIаным и дэфтэр хъумапIэм яшэ, Iуэхур нэ­гъэсауэ зэхагъэкIыху щаIыгъыну. Уэсмэн лIыкIуэхэм я пашэр пщIантIэм зэрыдашэу, шым къепсыхыу бы­сымым сэлам ирихыну унафэ хуащI. Ауэ уэсмэн лIыкIуэм ар имыдэу хъущIэн щIедзэ, и маисэр кърепхъуэтри къыбгъэдэт мамлюкхэм ­къахэзэухьу хуожьэ. Апхуэдэу щы­хъум, канцелярием и унафэщI эмир Iэлан лIыкIуэм и Iэщэр пщIэхахыну унафэ ещI, лIыкIуэхэм я пашэри ­абы­ и гъуса уэсмэн зауэлIхэри ярегъэу­бэрэжьри ирегъэгъэтIыс. Куэд дэ­мыкIыу хэIущIыIу мэхъу ищхьэкIэ зи гугъу тщIа гупым щыщу къалэм иджыри уэсмэн зауэлI плIыщI зэ­рыдэтыр. ТIасхъэщIэххэм зэрадэIэ­пыкъуам щхьэкIэ, абыхэм щIэгъэ­къуэн яхуэхъуа къумырыситIыр яукI. Мамлюк нэхъ гуащIэхэм «лIыкIуэхэр» дэфтэр хъумапIэ пщIантIэм щы­дыхьэм зэтраукIэнути, эмир Iэлан ­яхуимыдэу, ягъэтIысахэр езым и нэIэ тету ирегъэхъумэ.
Къэхъуар зэрызэхихыу, Тумэнбей лIыкIуэхэм яIэщIэлъа тхыгъэхэр ­къы­хуахьыну унафэ ещI. Сэлим Еза­нэм мамлюк сулътIаныр къыхуриджэрт езым и унафэр къабыл ищIыну, и цIэр мэрем хъутIбэхэм ща­гъэIуну, ахъшэ къыдагъэкIхэми ­тратхэну. «Си лIыкIуэу ув, - къыхуитхырт Сэлим Тумэнбей. Уэ - Газэрэ Мысырымрэ я зэхуаку дэт щIыналъэр къыплъысу, дэ - Сириемрэ Евфратрэ я зэхуакур». И гупыжыр ­къабыл ямыщIмэ, Сэлим Мысырым дыхьэу зы адыгэ къыдимынэу зэтриукIэну жиIэрт. Тумэнбей абы ­къигъэгубжьри, уэсмэн лIыкIуэхэм зы жэуапи яIэрыхьакъым.
АпщIондэху Сэлим Езанэм Си­рием къалэшхуэу дэтхэр иубыдри Газэ деж къыщыувыIат. Газэ щыIэ мамлюк комендантым мызауэу зи­тыну зигъэхьэзыртэкъыми, Каир дэ­Iэпыкъуэгъу къыхурагъэкIыну лъэ­Iуащ. Я зы Iыхьэр иджыри еджапIэр къэзымыуха зауэлI ныбжьыщIэхэу, мыдрейхэр пщылI фIыцIэрэ хьэпсым кърагъэкIыжа щIэпхъаджащIэ­хэу, Тумэнбей зауэлI минипщI ерагъыу зэхуешэсри еутIыпщ. Фоч зы­Iыгъ лъэсыдзэр пхъэ гув щэщIым ­ирагъэзэгъат. Дзэм емыщхь а тхьэ­мыщкIэ гупым унафэщI яхуэхъун ­хуей эмирхэм иратын «тегъэгуш­хуапщIэ» къызыхэкIын ахъшэ щыIэх­хэтэкъым. Iуэхур зыIутрат: Къанщауэ Гъур Сирием щыкIуэм мысыр хъарзыналъэм мылъкуу илъыр здишат. Япэрауэ, тахътэм и унафэр езыхэм зэраIэщIэлъым и щыхьэту, мамлюк сулътIанхэр зэман кIыхькIэ къэтыну щыхьэрым щыдэкIкIэ хъарзыналъэ­ри хъалифри здыщIагъу я хабзэт: ­зыгуэркIэ сулътIаным пэщIэувэн ­къыкъуэкI хъумэ, ахъшэм - дзэр, ­хъалифым - унафэр къахуигъанэрт. ЕтIуанэрати, Къанщауэ Гъур Сирием щыIэ и лIыкIуэхэмрэ цIыхубэмрэ ­къахуэпэжын папщIэ гулъытэ яхуи­щIыну и мурадт. СулътIаным и лъэ­щагъымрэ абы и сэрейр зэ­ры­зэ­щIэлыдэмрэ наIуэ къэхъун хуэдэу, Сирие зекIуэр зекIуэ ехьэжьа ящIыну загъэхьэзырырт. СулътIаным и хъугъуэфIыгъуэр махъшэ щэ ны­къуэм яшэрт, зыгуэрхэм зэрыжаIэмкIэ, яхь мылъкур динар мелуаным нэблагъэу. Эмир куэдми ахъшэшхуэ къыздащтат. Къанщауэр иджыри ­гугъэрт уэсмэнхэм емызауэу Iуэхур игъэзэкIуэжыфыну. Сэлим мамырыгъэкIэ гурымыIуэфу, мамлюкыдзэм зауэм зыхуигъэхьэзырын хуей щы­хъум, хъарзыналъэмрэ эмирхэм я мылъкумрэ Хьэлэб пэгъунэгъу чэща­нэм щIалъхьат. Дэбикъ деж къы­щыхагъэщIа нэужь, Хьэлэб и тетым къалэр мызауэу итри, мамлюк сулъ­тIан къэралыгъуэм и мылъкури ­эмирхэм я ахъшэри Сэлим Iэрыхьат. Тумэнбей дзэщIэ зэригъэпэ­щыну хуежьэпэнуми, езым и мылъкум фIэкIа нэгъуэщI бгъэдэлътэкъым. Хъарзыналъэм, Ибн Ийас зэ­ритхыжымкIэ, «зы динари зы дир­хьэми илъыжтэкъым».
Улахуэ зрамыт мамлюкхэм зекIуэ мыкIуэн щхьэкIэ сыт хуэдэ щхьэусыгъуэри къагъэсэбэпырт. Къанщауэ Гъур и зауэлI щIалэхэми, мамлю­кыдзэм куэд щIауэ хэт зауэлIхэми (абыхэм нэрыбгэ къэс динари 130-рэ кърамытауэ замыгъэхъеину жаIэрт) сулътIаным и дамэгъухэми Тумэн­- бей чэнджэщ иратырт Iэмалын­ша­гъкIэ ящIэ хабзэ хэкIыпIэхэм хуэкIуэу дзэ зэригъэпэщыну. Ауэ Тумэнбей цIыхухэм я мылъкуми, тхьэ­мыщкIэхэм я Iыхьэми хэIэбэн ида­къым, хэхыпщIэщIи игъэувакъым. «Унафэр сэ сIэщIэлъыху, ­залымыгъэкIэ зыми зыри къеIыс­хынукъым», - иукъуэдият сулътIа­-ным. А зэманым псэуахэми Iуэхум щыхьэт хуэхъуахэми ялъытэ уэс­мэнхэр Мысырым къримыгъэхьэу зэрапэлъэщын амал закъуэ къыхуэнам Тумэнбей апхуэдэ щIыкIэкIэ зыхигъэкIыжауэ. Хэт ищIэрэ, сулътIаныр гузавэ къыщIэкIынт хабзэм къемызэгъыу мылъку хихмэ, армырами тIас­хъэ хъуа къэралыгъуэм и Iуэхур нэхъеиж ищIынкIэ, е егупсыс къы­щIэ­кIынт Iуэху зэхэзэрыхьам нэхъыфI дыдэу хэпщIыхьыфынур шэрихьэ­тымрэ унафэ щIыкIэ захуэмрэ утетынрауэ. Дауэ мыхъуми, зэзауэр зэриу­хынур гурыIуэгъуэт. Тумэнбей IэщэкIи зауэлI бжыгъэкIи хэщIыныгъэшхуэ игъуэта нэужь, Газэр Сэлим Iэ­ры­хьэри уэсмэнхэр мысыр гъунапкъэм деж къыщыхутащ.
Каир кIуэцI Iуэхур кIуэ пэтми нэхъ къы­щызэщIэплъэрт. Улахуэрэ ерыскъырэ ирикъуу ­зрамытыф мамлюкхэр хъунщIэнымрэ лей зехьэнымрэ ­хуимыгъэкIуэн папщIэ, ерагъыу зэтриIыгъэф къудейт сулътIаным. ­Къанщауэ и блыгущIэт къэкIуэжа­хэр арэзытэкъым Тумэнбей езыхэм ­къемыупщIу зэрытрагъэувар. Абыхэм Къанщауэ Гъур и къуэ Мухьэммэдт сулътIану хахынур. Къалэм уэс­мэнхэм я тIасхъэщIэххэр дэз хъуат, абыхэм я зым Тумэнбей иукIыну ­хэтащ. Къалащхьэм и щIыбкIэ ­къумырысхэр хъийм щикIауэ щызэ­рызехьэхэрт. Ибн Ийас зэритхыжымкIэ, жорзехьэхэм зэрахьатэкъым а илъэсым къумырысхэм лейуэ зэ­рахьам хуэдиз.
1517 гъэм Сэлим и дзэр мысыр ­къалащхьэм къыбгъэдыхьащ. Зэ­хэуэм зыщыхуигъэхьэзырым, Тумэнбей къарурэ мылъкуу иIэм я нэхъыбэр мафIэрыуэ Iэщэ зэригъэпэ­щыным тригъэкIуэдат. Мысырхэмрэ нубийхэмрэ жыжьэрыуэ Iэщэ­хэр ­къы­зыхуэгъэсэбэпын къыхашри топ­хэр Ар-Риданийэ и Iэгъуэблагъэм, Аль-Мукъэттэм бгыщ­хьэм трагъэуват. Ауэ ягъэхьэзыра къомыр къа­хуэгъэщхьэпакъым. Iэщэ хьэлъэхэр пшахъуэм хэнат, Каир зэрахъумэну зэрызагъэхьэзыр щIыкIэм щыгъуазэ уэсмэнхэми топ гъэзэгъуейхэр ­ялъэмыIэсын хуэдэу къызэрыпа­кIухьын Iэмал къагъуэтащ. Тумэнбей зыщыгугъыну къыхуэна хэкурысхэр Iэщэми хуэIэкIуэлъакIуэтэкъым, зауэхэм хэтуи есатэкъым. Уэсмэнхэр зэрытекIуар гурыIуэгъуэти, Тумэнбей къыхуэнэжа зауэлI тIэкIур зды­щIигъуу щыхьэрым дэкIын хуей ­хъуащ. Тыркухэм махуищым и кIуэцI­кIэ Каир зэхакъутащ. Къалэм къы­дэна мамлюк псори я пIэм ирау­кIыхьащ.
Блыщхьэу хуэзащ Сэлим мамлюк сулътIанхэм я хэкум щихьа махуэр - 1517 гъэм, щIышылэм и 26-м. Абы и ­пэ къихуэ мэремым Каир дэт мэжджытхэм абы и цIэр щагъэлъапIэ ­хъутIбэхэр къыщыIуакIэт. Ауэ Ту­мэнбей икIуэтыныгутэкъым. Бэрэ­жьейм, щIышылэм и 28-м ар и зауэлI гупыр и гъусэу къалэм дыхьэри ­уэс­мэнхэм я тIысыпIэм мафIэ ­щIидзащ. Мамлюкыдзэм иджы Ту­мэнбей жыжьэрыуэхэм яхигъэхьэну зыхэта каирдэсхэри гухьат. Уэсмэнхэм икIуэтыну мурад ящIри мэрем ­махуэ зыхуэкIуэм хъутIбэхэм аргуэру Тумэнбей и цIэр щагъэIуащ, мам­люкхэм къалэр махуиплIкIэ яIэщIэ­лъащ. Ауэ щэбэтым, щIышылэм и 31-м увыIэгъуэ имыIэу къателъалъэ фочышэм ахэр къалэм дихужащ. ­Каир уэсмэныдзэр къыдохьэжри, ­аргуэру псори зэхакъутэн щIадзэ. Мамлюкхэм ядэIэпыкъуа псоми я унэхэр ягъэс. Хьэрып щIэныгъэлI гуэр­хэм зэрыжаIэмкIэ, а Iуэхум мысыр жылэм щыщу минипщI, мам­люк эмиррэ къызэрыкIуэ зауэлIу щий хэкIуэдащ.
Мазаем и 3-м, гъубж махуэу, Сэлим пщIэ хэIэтыкIа пылъу Каир чэщанэм щIыхьащ. А зэман дыдэм Тумэнбей Аль-Бахънэс зыщигъэбыдауэ, Мысыр Ипщэм щыщ ­къу­мырысхэм дзэщIэ къахищIы­кIыну хэтт. Сэлим мамлюк еп­цIы­жа­кIуэхэр къигъэщхьэпэурэ и бийм текIуэну хэтащ. Абы Аль-­Бахънэс уэсмэнхэм иджыри Мардж Дэбикъ деж щэхуу къащыдэIэпыкъуа Хъаирбей и унафэм щIэт кхъухь зыбжанэ еутIыпщ, ауэ абыхэм зыри къе­хъу­лIэркъым. Тумэнбей къатеуахэр зэт­рикъутэну хузэфIокIри я Iэщэри ятрех.
Мамлюк мызагъэхэр зэтрикъутэну Сэлим къиутIыпща етIуанэ гупым пашэ яхуэхъуар мамлюкхэм епцIыжу уэсмэнхэм ягухьа нэгъуэщI зы ­дзэзешэт - Аль-Гъэзалий Джанбирдий. Ар Тумэнбей и щыкъу щIалэт - и щхьэгъусэм и дэлъхут. А зыращ Джанбирдий къезыгъэлар: щыкъу щауэр Аль-Бахънэс къызэрысу зыIэрыхьа Тумэнбей абы и тэмакъыщIэм маисэр триубыдат, ауэ малъхъэм зыхуигъэфэщакъым и щхьэгъусэм и анэкъилъхур иу­кIыну, модрейми Iэщэ иIыгъыу Ту­мэнбей афIэкIа пэщIэмыувэжыну тхьэ иIуащ.
Куэд дэмыкIыу Каир тхыгъэ ирагъэхь: Тумэнбей арэзы мэхъу уэсмэн сулътIаным и цIэр мэрем ­хъутIбэхэм щигъэIунуи, ахъшэм ­тригъэуэнуи, Истамбыл хэхыпщIэ иригъэхьынуи, Сэлим и дзэр дэ­щIыгъуу Каир дэкIыжу щытмэ, афIэкIа ­я Iуэхуми къыхэмыIэбэнумэ. Тумэнбей итхырт апхуэдэ унафэм щIыхуэкIуар зэуэну е хэкIуэдэну ­зэ­рышынэм къызэрыхэмыкIар, ар зыхуейр лъыгъажэр къигъэувыIэ­нырт. Сэлими арэзы мэхъури, лъэныкъуитIым мамырыгъэ зэращIылIэн папщIэ, тырку сылътIаным Каир Ипщэм лIыкIуэхэр еутIыпщ. Абыхэм нэхъыщхьэу я гъусэт Каир щыщ ­хеящIэхэм пашэу яхэтиплIымрэ хъалифым и лIыкIуэмрэ. Ауэ ежьахэр Аль-Бахънэс нэмыс щIыкIэ, тырку лIыкIуэхэм Тумэнбей и унафэмкIэ мыарэзы мамлюкхэр ятеуэщ, уэс­мэнхэр яукIри, иужьрей адыгэ сулъ­тIаным хуахь тыгъэ лъапIэхэри яды­гъуащ.
ЗэгурыIуэныгъэм и гъуэгур зэ­пыуп­щIа хъуакIэт. Иужьрей зэхэуэр Гизэ щыIэ пирамидэхэм деж щызэхэтащ. Уэсмэныдзэр езышэжьа Сэлим топхэмрэ фочауэхэмрэ Нил и Iуфэм иригъэувэкIат. Зэпымыууэ къате­лъалъэ шэм мамлюкхэм я шуудзэр къагъэщхьэпэну Iэмал яритакъым. Тумэнбей и лъэныкъуэу къумырысхэм зауэм и гуащIэгъуэм я щIыбыр къыщагъазэм, уэсмэнхэр текIуащ. СулътIанымрэ абы нэхъ къыпэгъу­нэгъу эмирхэмрэ зыщагъэпщкIуат ­зэгуэр Къанщауэ Гъур и зауэлIхэм укI тезыр зытралъхьэу Тумэнбей къригъэутIыпщыжа къумырыс шейх гуэрым деж. Сэлим Тумэнбей и ­хъумакIуэхэм Iэщэншэу къаIэщIигъэкIыну мурад ищIащ. Абы шейхыр къигъэгугъащ, Тумэнбей къритмэ, и щIым щхьэкIэ зы динари зы дирхьэми Iимыхыу, езым нэхърэ нэхъ пщIэшхуэ зиIэ мысыр къумырысхэм яхэмыту игъэпсэуну. Тумэнбей уэсмэнхэм иратри, 1517 гъэм мэ­лы­жьыхьым и 13-м ар щхьэпылъэ ящIащ. Мысырри, Сирием ещхьу, Уэсмэн империем щыщ хъуащ.
КIэух
Мамлюк сулътIаным къэралы­гъуэр ихъумэн папщIэ иIа гупыжхэм гъуэгу ягъуэтакъым. Тумэнбей уна­фэр къыщылъыса лъэхъэнэр зэ­ман гугъут. Мардж Дэбикъ деж ­Къанщауэ Гъур и дзэр щызэтракъутат. Мысыр хъарзыналъэр Сэлим и IэмыщIэ ихуат, абы къыхэкIыу Ту­мэнбей дзэщIэ зэригъэпэщу уэсмэнхэм Каир къыдимыгъэхьэн хузэфIэ­кIакъым. ЗыкъэзыIэтхэр щIэх-щIэхыу игъэIэсэжу Тумэнбей зэса Iэ­загъри (псынщIэу Каир къыдыхьэ­рэ къатеуа­хэм ятеуэжу, Мысыр Ипщэм къа­руущIэхэр къыщызэригъэпэщыжу), и зауэлI IэкIуэлъакIуа­гъри, езыр лIы ­хахуэу зэрыщытри, зыхуэбгъэдэн щымыIэу текIуэныгъэм зэрыхуеIэ и хьэлри къыхуэщхьэпакъым, унафэр къыIэщIэнэн папщIэ. ИужькIэ къэхъуа псоми къагъэлъэгъуащ Дэбикъ ­зауэм и ­ужь­кIэ Мысырым щытепщэ къу­лы­къущIэхэм уакъыхэнэу уи щхьэ­ри зэрыпхъу­мэн Iэмал закъуэу ­щы­Iар уэсмэнхэм уагурыIуэныр зэ­рыарар. Каир къыдэна мамлюкхэм я зэхуаку зэгурыIуэрэ хабзэ зэтеу­хуарэ зэры­дэ­мылъым къыхэкIыу, Сэлим мамы­рыгъэкIэ бгъэдэувэн мурадри Тумэнбей къехъулIакъым. ИщхьэкIэ зэ­рыжытIащи, сыт къэмыхъуми, я сулъ­тIаныр ягъэ­пэжыну эмир псо­ми загъэхьэзырыртэкъым.
Иджыри Сирием зауэм щыщIимы­дзэ лъандэрэ, уэсмэнхэм щэхуу ядэлажьэрт Хъаирбей. Ар Къаитбей и мамлюкхэм ящыщт, миным я эмир цIэр зэ­рихьэрт икIи зэман кIыхькIэ ­сулътIаным и лIыкIуэу Хьэлэб дэсат. 1516 гъэм и фокIадэм Хъаирбей зимыбзыщIыжу уэсмэнхэм ягухьащ, илъэс дэкIри, 1517 гъэм и фокIадэм и 9-м, ар Мысырым щыIэ уэсмэн лIыкIуэ ящIащ. ИпэжыпIэкIэ Сэлим Тумэнбей къызэригъэгугъар Хъаирбей лъысауэ жыпIэ хъунущ - псэуху ар Мысырым и тепщэу щытынут, хэхыпщIэр тыркухэм яриту, уэсмэн сулътIаным и цIэр хъутIбэхэм щагъэIуу, ахъшэхэми къыхаIущIыкIыу.
Уэсмэн тепщэгъуэм, и хьэл лантIэм тету, щIыпIэ пхыдзахэм пщIэ ­щызиIэ къулыкъущIэхэм емыны­къуэкъуу ядекIуэкIыныр нэхъ къищтащ, щIыналъэм щызэтеува унафэр зэтрамыкъутэу икIи ямыхъуэжу. КIэ­ныщIэкIэ джэгуну хьэзыр мамлюк­хэми яфIэкIуэдар зыIэрагъэхьэ­жын папщIэ, уэсмэнхэм я дзэмрэ мылъку зезыгъакIуэ къулыкъущIэхэмрэ зы­хагъэзэгъащ. Абы и фIыгъэкIэ абы­хэм мамлюк сэрейм щызекIуа хабзэхэри я дзэ зэгъэпэщыкIэри къы­зэтранащ. ЯIэщIэкIа пщIэр къэра­лыгъуэм щызэрагъэпэщыжщ, «бей­ликат» жыхуаIэ уэсмэн къулы­къу зехьэкIэщIэр къагъэунэхури, хуэм-хуэмурэ ахэр Уэсмэн къэралы­гъуэм и унафэм щIэкIыжыпахэщ. Мамлюкыдзэр епщыкIубгъуанэ лIэ­щIыгъуэм ипэ пщIондэ  щыIащ,  ауэ мамлюк сулътIанхэм я тхыдэр  иужьрей  бурджий  сулътIан  Тумэнбей  зэрыхэкIуадэу иухащ.