Кавказны халкъларыны маданият эм спорт фестивали арт жыллада эм жарыкъ байрамладан бири болгъанды. Алгъа ол «Кавказ оюнла» дегет ат бла къуралып тургъанды, бюгюнлюкде аны аты тюрленнгенликге, магъанасы уа къалгъанды. Аны чеклеринде халкъланы турмушларын кёргюзтген арбазла къураладыла, спортну миллет тюрлюлеринден эришиуле боладыла, алагъа къараргъа уа аслам къонакъ жыйылады.
Быйыл «Кавказ оюнла» Чечен Республиканы ара шахары Грозныйде аны 200-жыллыкъ байрамы бла бирге бардырылгъандыла.
Уллу жетишимлеге жол ачыу
Фестивальны къууанчлы халда ачылыууна Чеченни башчысы Рамзан Кадыров, РФ-ни Президентини СКФО-да толу эркинликли келечиси Александр Матовников, РФ-ни Шимал Кавказны ишлери жаны бла министрини биринчи орунбасары Одес Байсултанов, Татарстан Республиканы президенти Рустам Минниханов, Тула областьны губернатору Александр Дюмин, Москва областьны губернатору Андрей Воробоьёв, Къабарты-Малкъарны Башчысыны къуллугъун толтургъан Казбек Коков эм башхала къатышхандыла.
Жыйылгъанланы алгъышлай, Александр Матовников бу фестиваль сегизинчи кере бардырылгъанын эмда жарыкъ, ариу байрам болгъанын чертгенди.
- Быйыл ол кесини 200-жыллыгъын белгилеген Грозный шахарда ётеди. Битеу округну эм кючлю гёжефлери аны ашыгъып сакълайдыла. Шимал Кавказны спорт тарыхы байды, ол къыралыбызгъа кёп континентле аралы чемпионланы, рекордсменлени, Олимпиада оюнланы призёрларын бла чемпионларын бергенди. Бу жетишимлени мурдорун а инсанны ниетин, къарыуун да кючлеген миллет оюнла къурайдыла. Бюгюн да мен атлетлеге керти кюрешде хорларларын тежейме, - дегенди ол.
Рамзан Кадыров къонакълагъа Чечен Республиканы жокълагъанлары ючюн ыразылыгъын билдиргенди. Грозный кёп къыйынлыкъла сынагъанды. Шахар эки кере чачылгъанды, алай халкъ туугъан жерин жангыртханды. Бюгюн биз журтубузда быллай ахшы спорт, маданият, политика ишлени бардыралабыз, деп чертгенди Рамзан Ахматович.
Казбек Коков а алгъышлау сёзюнде Чеченни 1-чи президенти Ахмат хажи Кадыровну эсгергенди. Биз бюгюн бу жарыкъ байрамны белгилер ючюн, ол кёп къыйын салгъанды. Чечен халкъны ишге сюймеклигини, иш кёллюлюгюн, атасы белгилеген жол бла баргъан Рамзан Кадыровну хайырындан быллай мероприятияла бийик даражада къураладыла.
Одес Байсултанов да, шахарчыланы байрам бла алгъышлай, саулукълу жашау бардырыуда Шимал Кавказны регионлары алчыланы санында болгъанларын, мында спортну сюйгенлерин чертгенди. Рустам Минниханов а Кавказны миллетлерине адет-тёрелерин сакълай билгенлери ючюн ыспас этгенди.
Россейни бла Чеченни гимнлери эшитилгенден сора белгили спортчула – универсальный сермешледен дунияны чемпиону Абдулкерим Эдилов, ичигекиден дунияны, Европаны бла къыралны чемпионатларында кёп кере хорлагъан, дунияны абсолютный чемпиону Лечи Курбанов, 2005 жылдан бери Россейни миллет жыйымдыкъ командасына кирген, грек-рим тутушуудан Олимпиаданы чемпиону Ислам-Бек Альбиев, UFC-де сермешген Магомед Бибулатов, «Ахмат» клубну гёжефлери Абдурахман Дудаев бла Салман Джамалдиев – фестивальны байрагъын чыгъаргъандыла. РФ-ни Къырал Думасыны депутаты, эркин тутушуудан Олимпиаданы чемпиону Бувайсар Сайтиев а фестивальны отун жандыргъанды. Фестивальны ачылыуу Шимал Кавказны артистлерини концертлери бла бошалгъанды.
Шахарны 200-жыллыгъына аталып 200 жангы юйюр да къуралгъанды. Къолайсыз юйюрлеге «Ахмат хаджи Кадыровну жандауурукъ фондундан фатарла берилгендиле. Паркла бла скверле, бульварла, сабий майданла ишленнгендиле, жолла бла тротуарланы узунлукъларына къошулгъанды, арбазла тап халгъа келтирилгендиле. Керти да, шахар тазалыгъы, мекямларыны ариулукълары, адамларыны жарыкълыкълары бла сейир этдире эди.
Халкъланы
энчиликлерин
баямлау
«Сердце Чечни» межгитни аллында А. Кадыровну жюрютген майданда округну регионларыны хар бири кесини арбазын къурагъандыла. Къабарты-Малкъарны арбазында къонакълагъа миллет тепсеуле, ашарыкъла бла жарыкъ тюбегендиле. Кёзге уллу арбазны ичинде республиканы районларыны гитче арбазлары уруннгандыла. Аланы хар биринде жерлерини ариулукъларын ачыкълагъан суратлары, миллет кийимле, халкъ усталаны къол ишлери, эрттегили аякъ-къашыкъла, къошунла бла уллу къангала бар эдиле. Май районну Александровская станицасындан «Казачки» жырчы къауум а халкъ сюйген белгили жырланы жырлагъанды, алагъа эжиу а арбазгъа кирген къонакъла этгендиле. Черек районну маданият юйюню башчысы Таппасханланы Мухтар ала кийизле, агъачдан этилген къашыкъланы, чёмючлени, гоппанланы келтиргенлерин билдиргенди. «Бюгюн Грозныйге 200 жыл болады да, мен ол байрам бла битеу Кавказны алгъышлайма, саулукъ, тынчлыкъ, ырахатлыкъ тежейме», - дегенди ол. Бачиланы Хамзат ишлеген бичакълагъа къарай да жаш адамла кёп мычыгъандыла.
Шимал Осетия-Аланияда уа тюрлю-тюрлю къобузланы, дауурбасланы, окълары бла садакъны кёребиз. Тюз адамлача этилген гинжиле бла – сазны согъа тургъан къарт аппа бла нартланы кийимлерин кийген аскерчиле – суратха тюше эдиле. Дагъыстанны бла Ингушетияны арбазлары да миллет кийимле, кийизле, бичакъла, юй керекле бла жасалыпдыла. Дагъыстанны арбазында халкъ устала кеслери кюмюшден этип сыргъала, жюзюкле, бууунчакъла бек ариудула.
Ингушетияда уа хазырла, бел баула, гоппанла, темирден ишленнген гюлле кёпдюле. Бютюнда доммакъ эм алан ёмюрледен сакъланнган уллу суу ташыгъан къумгъанла эс бурдурадыла. Республикада эртте заманладан къалгъан аскер кереклени, къамаланы бюгюн да табадыла, ала Т. Мальсаговну атын жюрютген къырал музейинде турадыла.
Къарачай-Черкесни арбазы эм ариуладан бири эди, анда бек биринчи кёп да, ариу да миллет жыйрыкъла эслене эдиле. Сора къабыргъада регионну ариу жерлерини, къалаларыны суратлары бла аланы юслеринден къысха билдириуле бар эдиле – аланы окъуй, Къарачай-Черкесни, аны тамашалыкъ табийгъатыны юсюнден оюм къураргъа боллукъ эди.
Чечен Республиканы арбазына кире-киргенлей а, агъачдан этилген уллу къушланы эм башха жаныуарланы сыфатларын, гыллыучалада уча тургъан сабийлени кёресе. Миллет къыл къобузла да уллу жерни аладыла. Декоратив-прикладной искусствону устасы Вахид Солтханов айтханнга кёре, ол гитче заманында къартла ингирледе быллай юч СТРУННЫЙ къобузлада, туудукъларын да тёгереклерине жыйып, согъуп тургъандыла, аланы кеслери ишлегендиле, гитчелени да юйретгендиле. Художник-гончар Иса Абкаров а къошун этиучю станокну келтирген эди, ол аны автомобильден помпадан, быстыр жуууучу машинадан бла компьютерден гитче моторланы алып, сай табакъдан бла переходникден кеси ишлегенди. Иса анда къошунла этеди, бир къошунну ишлерге анга жарым сагъат керек болады.
Ставрополь крайны арбазында къазакъ юйню кёребиз, анга къарай, эрттегили жыллада аланы жашау-турмушлары къалай къуралгъанын ангылайса. Юйню мюйюшюнде ундурукъ бар, бирси къыйырында орус от жагъасы, бешикде сабий жукълайды, бери жанында ушхууур этерча кереклери – гитче отоуда уллу жылыулукъну сезесе. Бу арбазны бир жанында къабыргъасын битеу да эрттегили самоварла алыпдыла, аланы иеси Сергей Брежневди, Россейни югунда самоварланы эм уллу коллекциясы андады, ол аланы юйюнде музейинде тутады.
- Самоварла Россейде патчахла болгъан замандан къалгъандыла. Менде 280-ге жууукъ самовар барды. Гитче заманымда тенглерим маркала, шайла жыя эдиле, мен а быланы излегенме. Чайны самоварда къайнатыргъа беш жылымда къарт аммамдан юйреннгенме. Менде болгъан самоварладан эм эскиси 1790 жылда ишленнгенди, юсюнде замандан бираз къырылгъан жазыугъа кёре, аны бир къарындаш башхасына саугъагъа бергенди, эрттегили мухуру да къалгъанды.
Эртте заманлада самоварланы кёрмючлеге, ярмаркалагъа да элтгендиле, алада къайнатылгъан чай башхаладан татыулу болса, юсюне алтын, кюмюш неда доммакъ майдалны мухуру тюшюрюлгенди. Къаллай бир тёлюлени кёргендиле ала, исси чайлары бла къаллай бир адамны жылытхандыла, - дейди коллекционер.
Самоварны ичинде быргъы барды, ары гитче отунла атыладыла. Аны хайырындан суу, печьдеча, тюбюнден болмай, тёп-тёгерегинден жылынады, кесине да отунланы ийиси-татыуу киреди. Жылыу тёгерегинден баргъаны ючюн суу терк къайнайды, анда болгъан заранлы затла тюбюне тюшедиле, андан сора ол жумушакъ болады. Мында чай жангыз да хансладан этиледи, тюкенден кырдык жарамайды.
Мени да къонакъбай 1850 жылдагъы самовардан чай бла сыйлагъанды, аны балтуз бла угъай, бал бла ичсенг игиди. Керти да, аны татыуун бир башха чай бла неда суусап бла тенглешдирирге жарамаз. Татыуунда отунну тютюнюн ангылайса, не бек сууукъсурап эсенг да, биринчи уртлагъанынг бла жылыу береди.
Баш хорлам -
шуёхлукъду
Эришиуле Султан Билимхановну атын жюрютген спорт комплексде къуралгъандыла. Гёжефле спортну 12 тюрлюсюнде эришгендиле – эстафета, армспорт, канатны тартыу, бел бауладан тутуп тутушуу, канатха ёрлеу, таякълагъа минип чабышыу, ауурлукъну кётюрюу эм бир жерден башхасына ташыу, садакъдан атдырыу, секириу, кюч троеборье, гитче футбол. Бизни республикадан спортчула аланы барысына да къатышхандыла, делегациябыз 37 адамдан къуралгъанды.
КъМР-ни спорт министри Ислам Хасанов айтханыча, Чеченнге республикада оюнланы талай кезиуюнде хорлагъанладан жыйылгъан команда келгенди. «Кавказ оюнла» кёп жылны бардырыладыла, ала спорт эм маданият кесекледен къураладыла эм уллу магъананы тутадыла, башха-башха миллетлени келечилери шуёхлукъ жюрюте билгенлерин кёргюзтедиле», - дегенди ол.
Къабарты-Малкъарны командасы оюнлада эки кере хорлагъанды. Жарсыугъа, быйыл бизни спортчуларыбыз жангыз да эки биринчи жер алгъандыла: садакъдан атдырыуда Наталья Кулюшина хорлагъанды эмда бел бауладан тутуп тутушууда Рустам Бегидов эм кючлю болгъанды. Битеукоманда зачётда биринчи жерни Чеченни командасы алгъанды, экинчини – Ингушетияны, ючюнчюню уа – Дагъыстанны. Эришиулени саугъа фонду 80 миллион болгъанды, ол ахча спорт мекямланы къурулушларына, спорт керекле алыугъа жоюлуучуду.
Эришиулени жабылыулары да къууанчлы халда ётгенди. Спортчулагъа, къонакълагъа бла шахарчылагъа алгъышлау сёзлерин Чеченни башчысы Рамзан Кадыров, РФ-ни Президентини СКФО-да толу эркинликли келечиси Александр Матовников, РФ-ни Шима Кавказны ишлери бла министри Сергей Чеботарев, РФ-ни спорт министри Павел Колобков, Къырал Думаны башчысыны биринчи орунбасары Александр Жуков, Къабарты-Малкъарны Башчысыны къуллугъун толтургъан Казбек Коков, Къарачай-Черкесни башчысы Темрезланы Рашит, Кърымны башчысы Сергей Аксенов эм башхала айтхандыла. Ала барысы да, фестиваль бийик даражада къуралгъанын белгилей, быллай ахшы ишле кёп болурларын тежегендиле.
Фестиваль 2010 жылдан бери бардырылады, аны мураты маданият байлыкъны сакълау, спортну миллет тюрлюлерин жангыртыу, Шимал Кавказны миллетлерини араларында шуёхлукъну кючлеудю. Анга жыл сайын кёп адам къатышханы, трибунала къараучуладан толгъаны уа ол халкъгъа керек болгъанын кёргюзтеди. Халкъланы бир бирлерини маданиятлары бла шагъырейлендире, ол бир бирге хурмет этерге, бир бирни багъаларгъа юйретеди.
