Къабарты-Малкъар Республикада Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни 2019 жылда ишини юсюнден жыл сайын жарашдырылыучу доклады «Къабарты-Малкъар Республикада Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни юсюнден» Къабарты-Малкъар Республиканы 2006 жылда 3 ноябрьде чыгъарылгъан 82-РЗ номерли Законуну 25-чи статьясына тийишлиликде эмда быллай шартланы мурдорунда жарашдырылгъанды:
энчи приёмланы бардыргъанда, ол санда республиканы муниципал къуралыуларында инсанла бла тюбешиулени кезиулеринде туура этилген билдириулени;
республикада, Россейни башха субъектлеринде жашагъанланы, гражданстволары болмагъанланы, тыш къыраллыланы тилеклерини бла тарыгъыуларыны;
Уполномоченныйни сурамы бла толтуруучу властьны федерал органларыны жер-жерли органларындан, Къабарты-Малкъар Республиканы къырал власть органларындан бла жер-жерли самоуправленияны органларындан алыннган шартланы;
тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегенледен, къырал эмда башха учреждениялада болгъанда, анда уруннганладан, ол санда тутулуп тургъанладан алыннган шартланы;
правону къоруулау бла байламлы конференциялада, кенгешледе, жыйылыулада, «тёгерек столлада» алыннган материалланы бла шартланы;
басма органлада чыкъгъан, Интернетге салыннган материалланы.
«Къабарты-Малкъар Республикада Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни юсюнден» Къабарты-Малкъар Республиканы  Законуну 25-чи статьясыны 1-чи кесегине тийишлиликде доклад Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысына, Къабарты-Малкъар Республиканы Парламентине, Къабарты-Малкъар Республиканы Конституция сюдюне бла Къабарты-Малкъар Республиканы прокуроруна жибериледи.
Докладда Уполномоченныйге жамауатдан келген тилекле бла тарыгъыула, аланы саны, магъаналары да кёргюзтюледиле, инсанланы эркинликлерине этилген артыкъда уллу бузукълукъланы, аланы сылтауларыны бла халларыны, тюзлюкню тохташдырыр ючюн Уполномоченный, къырал, муниципал органла не мадарла толтургъанларыны юсюнден билдириу этиледи.
КъМР-де омбудсменни иши Къабарты-Малкъарны халкъыны къайгъылары эмда къууумлары бла къаты байламлыды. Аны себепли биз республиканы социал-политика болумун кёргюзтген къауум шартны туура этиуню тийишли кёргенбиз.
Западны экономика санкциялары ючюн сынаргъа тюшген къыйынлыкълагъа бла тыйгъычлагъа да къарамай, республика къырал бла бирге социал-экономика айныуунда алгъа эсленирча атлам этгенин ыразы болуп белгилерчады. Экономиканы игилендирирге, бюджетни дотациясын азайтыргъа къолдан келгенди. Ол а Къабарты-Малкъарны социал жашауунда ахшы тюрлениулеге себеп болгъанды.
Промышленный производствону индекси иги да ёсгенди, хайырланыргъа берилген журтла 109,2 процентни тутадыла. Ишлегенлени саны да кёбейгенди. Эл мюлк продукцияны, розница сатыу-алыуну бла ара аш-азыкъны, халкъ жалчытылгъан жумушланы, иш хакъны да ёлчемлерине къошула барады. Эсепге алыннган ишсизлени саны, акъырын болса да, азаяды.
Социал сферада ырысхы-техника онгла кючлендириледиле, жангы школла, сабий садла, фельдшер-акушер пунктла, спорт комплексле ишленедиле, жангы журтла бла маданият юйле хайырланыргъа бериледиле, социал эмда маданият бёлюмледе тынгылы ремонт этиу тохтамайды. Саулукъ сакълауда, билим бериуде, маданиятда, халкъны социал жумушла бла жалчытыуда иги жанына тюрлениулеге ахшы онгла къураладыла.
Статистика шартлагъа кёре, республикада пенсия алгъанланы саны 200 мингнге жетеди, пенсияланы ёлчеми орта эсеп бла 11085,8 сомду. 39527 адамгъа социал болушлукъ этиледи. Уллу Ата журт урушну ветеранларына, тылда уруннганлагъа энчи эс бурулады. Жаланда 2019 жылда алагъа 3 миллиондан артыкъ сомгъа болушлукъ этилгенди. КъМР-ни Урунуу эмда социал къоруулау министерствосуну билдириулерине кёре, социал тёлеулеге 303 миллион сом бёлюннгенди. Сабий пособияла, субсидияла, ай сайын тёлениучю болушлукъ ахча да заманында тергелип бериледи.
Жамауат-политика жаны бла да иги жанына тюрлениуле бардыла. Республиканы башчысына Казбек Валерьевич Коков салыннганды. Ол ишни къураргъа, публичный властьны органларыны бирге ишлеулерин жалчытыргъа таукелди. Депутат корпус да жангыртылгъанды, граждан обществону институтлары кючлене барадыла. Миллет эмда республикалы къырал элиталаны бириге баргъанлары эсленеди. Ол а республиканы мамырлыкъны, миллет эмда дин келишиулюкню жолу бла андан ары тынч-ырахат барыууну себебиди.
Уполномоченный республикада бола тургъан ишлени юслеринден дайым хапарлы болгъанлай турады. Анга тюшген тарыгъылаугъа бла тилеклеге кёре адамны бла инсанны праволарын бла эркинликлерин сакълау не халда болгъанын биледи.
2019 жылда Уполномоченныйни аты бла келген тарыгъыула бла тилекле кёбейгендиле. Биз аны сылтауун республикада халкъ бла ишлеуге кёбюрек эс бурулгъанында кёребиз. Россей Федерацияны Президентини Приёмныйинде иш тирилгенди, Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысы К.В.Коков, Къабарты-Малкъар Республиканы Правительствосуну Председатели Мусукланы Тахирни жашы Алий, Къабарты-Малкъар Республиканы Парламентини Председатели Т.Б.Егорова республикада жашагъанла бла дайым приёмла бардырадыла.
Къырал Думаны депутатлары Геккиланы З.Д., Марьяш И.Е., Бифов А.Ж., Шхагошев А.Л. полномочияларыны чеклеринде ыйыкъ сайын жамауат бла тюбешиуле къурайдыла. КъМР-ни Жамауат палатасы, КъМР-ни Башчысында сабийни эркинликлери жаны бла уполномоченный, КъМР-ни Муслийманларыны дин управлениясы, КъМР-ни православный килисаларыны благочинныйи, политика партияла бла жамауат организацияла халкъ бла дайым ишлегенлей турадыла.
Болсада Уполномоченныйге урунуу халлагъа бузукълукъланы, саулукъ сакълауда кемчиликлени, право низамны сакълаучу органларында, дознание, следствие органлада, сюдледе инсанланы эркинликлери сансыз этилгенлерини юслеринден тарыгъыуланы келгенлери тохтамайды. Адамгъа тиерге жарамагъаны, ана тилле, дин, таза къудуретде жашау этерге эркинлик бла байламлы бузукълукълагъа тарыгъыула уа биринчи кере этилгендиле.
Жарсыугъа, бизни себеп этерибизни излегенлени барысына да болушургъа, аланы эркинликлерин толусунлай жалчытыргъа да къолубуздан келмейди, алай тарыгъыулагъа бла тилеклеге кёре этилген мадарланы къыйматы ёсе баргъанын айтмай болалмайма.
Себеплик излегенлени сан

2019 жылда Уполномоченныйни кесине бла аны аппаратына 850 чакълы тарыгъыу бла тилек тюшгенди. Аладан 407-си (былтыр а 369) тинтиуге алыннганды. Ол санда 228-си (205) жазылып берилгенди, аладан 12-сине (2) кёп адам къол салгъанды, 4-сю (5) электрон почта бла жиберилгенди, 179-су (164) энчи приёмда къолгъа тутдурулгъанды. Телефон бла этилген, Уполномоченныйни республиканы муниципал районларында бла шахар округларында ышаннгылы келечилерини юслери бла, ушакъланы, жыйылыуланы, халкъ аслам къатышхан башха ишлени кезиулеринде берилген обращенияла да кёп болгъандыла (443). Ала производствогъа эмда эсепге алынмай тинтилгендиле.
Ачыкъланнган бузукълукъла эмда кемчиликле бла байламлы мадарла жер-жерледе эмда ишчи заманлада этилгендиле. Беш обращение белгисиз къауумну сейирлери бла байламлы болгъандыла, алада кёплени сейирлерине къатылыннганды. Жамауат эс бургъан магъаналы тарыгъыулагъа бла тилеклеге Уполномоченный тийишли органланы бла ведомстволаны, жамауатны да къатышыулары бла къурагъан комиссияла къарагъандыла. 
Былтыр эсепге бла тинтиуге алыннган обращенияланы саны иги да ёсгенди - 369-дан 407-ге дери. Анга кёре уа урунуу халла бла байламлы соруула - 32 (14), саулукъ сакълау, медицина болушлукъ эмда дарманла бла жалчытыу -32 (18), сюдлени граждан ишлеге кёре оноулары - 13 (2), уголовный ишлеге кёре чыгъарылгъан буйрукъланы законлукълары - 32 (19), тутмакълада ишлегенле - 102 (85), дознание эмда следствие органла - 40 (23), гражданство эмда миграция - 5 (2).
Бир-бир тарыгъыула биринчи кере этиледиле - башханы жашаууна сугъанакълыкъ этерге эмда инсаннга тиерге жарамагъаны -4 (0), къайсы динни да тутаргъа, оюмларгъа, билдириу алыргъа – 2 (0), таза къудуретде жашаргъа эркинлик -3 (0). 
Тарыгъыуланы талайы да азайгъанды, ол санда социал болушлукъ бла жалчытыуда терсликлеге - 70-ден 60-ха дери, жашау журтла бла байламлы кемчиликлеге – 30-дан 25-ге дери, къырал органланы бла жер-жерли самоуправленияны органларыны ишлерине бла оноуларына - 30-дан 14-ге дери.
Битеу да озгъан жыл аппаратха 398 письмо (454) тюшгенди, 447-сине (471) къаралгъанды эмда жиберилгенди. Тышында 7 (9) кере приём бардырылгъанды, организациялагъа, предприятиялагъа бла окъуу юйлеге 35 кере (32) барылгъанды.
Уполномоченный Уллу Ата журт урушну, урунууну да ветераныны, КъМР-ни сыйлы врачыны (Б.) тарыгъыууна къарагъанды. Ол ЖЭУК ишин тийишлисича бардырмайды деп, анга дау этгенди, капитал эмда дайым этиле туруучу ремонт ючюн, дагъыда кёп фатарлы юйде тамамланмагъан жумушла эмда техника бузукълукълагъа къарагъанлары ючюн ахча тёлетиуню законсузгъа санайды. Тинтиуле бардырылгъандан сора тийишли организациягъа Уполномоченныйден эсгертиу жиберилгенди. Законсуз тёлеуле тохтатылгъандыла, тарыкъгъанны эмда сагъынылгъан ЖЭУК-ну оноуунда болгъан юйледе жашагъан башха ветеранланы да жыйылгъан борчлары азайтылгъандыла.
Инвалидностьлукъну берирге унамауну юсюнден бир ненча тарыгъыугъа да къарагъанды Уполномоченный. Аланы бергенлени асламысыны излемлери толтурулгъандыла, бир-бирлеринден ыспас сёзле бла письмола да келгендиле. Аладан биринде былай жазылыпды: «Сиз, Борис Мустафаевич, сизни аппаратыгъыз да, мени жарсыууму ангылап, манга болушургъа ашыкъгъансыз. Манга юридический жорукъла ангылатылгъандыла, къошакъ халда не документле керек болгъаны билдирилгенди. Сизни себеплигигизни хайырындан мени жумушум тындырылгъанды. Манга къайгъыргъаныгъыз, болушханыгъыз ючюн да сау болугъуз».
Июньда Уполномоченныйге эки гитче сабийни кеси аллына ёсдюрген ана балаларын сабий садха салыргъа болушурун тилеп келгенди. Уполномоченный, бу ишге къошулуп, тийишли бёлюмлеге къагъытла жибергенден сора школгъа дери билим берген учрежденияны ол тиширыуну сабийлерин алыргъа унамагъан таматасы оноуун тюрлендиргенди эмда балачыкъла сабий садха жюрюйдюле. Аланы аналары да, алгъыш сёзле айтып, жюрек ыразылыгъын билдиргенди.
2019 жылны август айында Уполномоченныйге Ш. деген инвалид тиширыу жарсыуун билдиргенди. Ол ишсиз жашы эмда юч гитче туудугъу бла жашагъанын, аны юйюрю къыйын болумгъа тюшгени ючюн банкдан алгъан ахчаларын къайтаралмай, уллу борч жыйылгъанын айтханды эмда коллектор компаниядан аны къорууларыбызны, борчну да не процентлерин азайтыргъа, не бир башха мадарла этерге болушурубузну тилегенди. Уполномоченныйни себеплиги бла юйюрге борчну ауурлугъун азайтыу жаны бла мадарла этилгендиле. Тарыкъгъан тиширыудан ыспас сёзле бла письмо жиберилгенди. 

Урунуу эркинликлени къоруулау

Урунургъа кесини ишге хунерлигин сюйгенича хайырланыргъа, ишни бла усталыкъны сайларгъа хар кимни да барды эркинлиги.
(Россей Федерацияны Конституциясыны 37-чи статьясы)
Урунургъа эркинлик, эсе да урунуу жаны бла азат болуу, инсанны магъаналы эркинликлеринден бириди. Ишни, ишчи жерни, урунуу болумну сайлау – хар адамгъа да жууаплы эмда магъаналы атламды. Ма ол сайлаугъа кёре болады адамны бла аны юйюрюню къолайлыгъы бла ырахатлыгъы, сюйген заты бла кюрешир амалы, хунерини айныуу, жангы шуёхла эмда ишчи нёгерле табыуу да. Ма аны себепли Уполномоченный инсанланы урунургъа, иш бла жалчытылыныргъа, жашау этерге жетерик иш хакъ алыргъа, урунуу болумланы игилендирирге эркинликлерин къоруулауну кесини баш борчларындан бирине санайды. 
Россей Федерацияда адамны даражасын тюшюрмей жашау этерге эркинликлерин жалчытыугъа бурулгъан политика бардырылады. Урунуу халла бегитилген, урунуу бла адамны саулугъу къорууланнганларыны юсюнден законла къабыл этилгендиле. Энди Россей Федерацияны Конституциясына иш хакъны бек аз ёлчеми жашау этерге жетерик ахчаны бек аз ёлчеминден аз болмауну юсюнден болумну да кийирирге белгиленеди.
Пенсиягъа чыгъаргъа кёп къалмагъан адамлагъа хакъсыз профессионал билим бериуню эмда къошакъ профессионал билим бериуню 2024 жылгъа дери ишлерик программасы къабыл кёрюлгенди.
«Урунуу болумлагъа багъа бериуню энчи амалыны юсюнден» эмда «Урунуу болумлагъа багъа бериуню энчи амалыны юсюнден» Федерал закон къабыл кёрюлгени бла байламлы Россей Федерацияны бир-бир законларына тюзетиуле кийириуню юсюнден» Федерал законла 2014 жылда 1 январьдан кючлерине киргенли ишчи жерледе урунуу болумланы керти халларын тохташдырыу жаны бла мадарла этиледиле. Болсада иш бериучюлени араларында ишге алгъан адамланы эркинликлерине, аланы законлу сейирлерине бузукълукъ этгенле кёпдюле. Ала урунуу болумланы тюрлендириу жаны бла излемлеге хазыр тюйюлдюле. Производствону къоранчларын не къадар аз этерге итинип, адамланы урунуу эркинликлерин сансыз этгенле кёп тюбейдиле.
Жарсыугъа, эркинликлерине бузукълукъ этилген инсанла кеслерин къоруулаялмайдыла, керекли жерге тарыгъыу эталмайдыла. Аны сылтауларындан бири – урунуу законодательстводан хапарлары жокъду.
Уполномоченный Урунууну къырал инспекциясы бла къаты байламлыкъда ишлейди. Бу махкемени башчысы А.Н.Маремкулов Уполномоченныйде эксперт советни къауумуна киреди.
Былтыр урунуу халла бла байламлы терсликлени сынагъанладан 32 тарыгъыу келгенди. Аланы асламысы иш хакъ заманында тёленмегенини, законсуз ишден кетерилгенлерини, иш бериучюле урунуу болумланы игилендирирге унамагъанларыны, урунуу келишимле жарашдырылмагъанларыны юсюнден айтхандыла. Аллай шартланы хар бири тынгылы тинтилгенди эмда, керек болгъанда, «Къабарты-Малкъар Республикада Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни юсюнден» Къабарты-Малкъар Республиканы Законуну болумларына тийишлиликде къырал власть органлагъа, КъМР-ни Урунууну къырал инспекциясына неда КъМР-ни прокуратурасына жиберилгендиле, урунуу законодательствогъа бузукълукъ этерге кишини эркинлиги болмагъанын эсгертиу бла.
Саулай айтханда, Къабарты-Малкъар Республикада урунуу законодательствогъа бузукълукъ этилген кезиулеге къырал эмда муниципал структурала, профсоюзла, контроль этиучю, право низамны сакълаучу эмда сюд органла эс бургъанларын, тийишли мадарла да этгенлерин белгилемей жарамаз.
Белгили шартлагъа кёре,Урунуу эмда иш бла жалчытыу жаны бла федерал службаны жер-жерли органы – Къабарты-Малкъар Республиканы Урунууну къырал инспекциясы - 2019 жылда 229 тинтиу бардырып, иш бериучюле урунуу законодательствону, урунуу эркинликлени мардалары жазылгъан башха право актланы да къалай сакълагъанларына къарагъанды: 80 кере инсанланы тарыгъыуларына кёре, 10 кере алгъын чыгъарылгъан буйрукъла къалай толтурулгъанларын кёрюр ючюн, 6 кере Рострудну Россей Федерацияны Правительствосуну Председателини орунбасарыны буйругъун толтурур муратда чыгъарылгъан оноулагъа тийишлиликде.
Ачыкъланнганнга кёре, урунуу законодательствогъа артыкъда аслам бузукълукъ этилген тюрлюсю  иш хакъ заманында тёлемегениди. Республиканы организацияларында айлыкъ тёленмей жыйышдырылгъан борч 2019 жылны 1 декабрине 44355,0 минг сомну тутханды. Былтырны жаланда тёртюнчю кварталында КъМР-ни Урунууну инспекциясы 53 тинтиу бардырып, РФ-ни Урунуу кодексини иш хакъны тёлеу кесегине 99 бузукълукъну ачыкълагъанды.
Аллай терсликле ючюн административ жууапха 34 къуллукъчу эмда организация тартылгъандыла, алагъа 740 минг сомгъа тазир салыннганды. Юч оноучу бла байламлы материалла уа следствие органлагъа РФ-ни Уголовный кодексини 154.1-чи статьясына тийишлиликде уголовный иш ачылыр ючюн жиберилгендиле. 
Андан сора да, айлыкъны тёлемей уллу борч жыйышдырып тургъанланы тизмесине 2020 жылны 1 январына 13 мюлк киреди. Ала 828 ишчиге 55 миллион 27 минг сомну тутхан хакъларын тёлемей тургъандыла. Алты мюлкде уа аллай бузукълукъла тинтиулени кезиуюнде ачыкъланнгандыла. Аланы бир-бирлеринде ишчи заманны ичинде мардаларын толусунлай толтургъанлагъа тёлеген айлыкълары иш хакъны ишлерге жараулулагъа деп тохташдырылгъан бек аз ёлчемине жетмегени туура болгъанды.
Ишчилени тарыгъыуларына кёре, 2019 жылда 25 февральдан 18 мартха дери «Гидрометаллург» ОАО-да урунуу законодательство къалай сакъланнганы пландан тышында тинтилгенди. Аны кезиуюнде иш бериучю уруннганлагъа ууланыудан, производствода ачырдан сакъланыр ючюн хакъсыз юлешиннген  керекле эсепге алынмагъанлары тохташдырылгъанды. Предприятияда быйыл февральда 380 ишчиге хакъ тёленмегенди. Борчну битеу ёлчеми 7 миллион сомдан артыкъды. Урунуу законодательвогъа бузукълукъла этгенле жууапха тартыллыкъдыла.
«Тырныауузда шахта-къурулуш управление» муниципал унитар предприятияны ишчилерини урунуу законодательствогъа бузукълукъла этилгенлерини эмда иш хакъ тёленмегенини юсюнден тарыгъыулары Уполномоченныйге 2018 жылны август айында тюшгенди. Тарыкъгъанланы къауумуну башчысы, ол предприятияны ишчилеринден бири, Тырныауузда жашагъан К. бла бирге Уполномоченный, Къабарты-Малкъар Республиканы прокуратурасы да тарыгъыуда айтылгъан шартланы тынгылы тинтгендиле. Ала керти болгъанларына шагъатлыкъгъа берилген документлеге да къаралгъанды.
«Тырныауузда шахта-къурулуш управление» МУП-ну оноучуларыны ишлерине право жаны бла тийишли багъа берилгенди. Тарыкъгъанлагъа уа сюдге берирча документлени жыяргъа эмда хазырларгъа болушлукъ этилгенди. Тинтиуле 2019 жылны апрель айына дери баргъандыла. Ахырында Элбрус районну сюдю К.-ны управлениягъа дауун тюзге санагъанды. Апелляция ишлеге къарагъан сюд ол оноуну тюрлендирмегенди. 
Бюгюнлюкде МУП банкротлукъ жорукъладан ётеди, конкурс управляющий аны ырысхысын сатыу эмда жыйышдырылгъан борчну, ол санда иш хакъ бла байламлысын да, толусунлай тёлеу жаны бла мадарла этеди. К., башха ишчиле да Уполномоченныйге ыразылыкъларын билдиргендиле.
2019 жылда августда Афганистанда урушха къатышхан Х. , къыйын жашау болумгъа тюшюп, иш табаргъа себеплик этерибизни тилегенди. «Росгвардияны КъМР-де охранасы» федерал къырал унитар предприятияны башчылары эмда «ГУ ВО Минфин России» федерал казна учрежденияны 85-чи отрядыны таматалары бла бирге Х. деген жашны тилеги толтурулгъанды.
2019 жылны ноябринде Л. деген тиширыу аны урунуу эркинликлерин къайтарыргъа себеплик этерибизни тилегенди. Бир кезиуде ол ишлеп тургъан къуллукъ кетерилгенди. Алай муниципал районну администрациясы аны башха ишге кёчюрюрге керек эди. Уполномоченный, КъМР-ни муниципал къуралыуларыны ассоциациясыны башчысы эмда жер-жерли администрация, бирге болуп, тиширыу иш бла жалчытылынырча этгендиле.  
Урунуу законодательствону кёп бузукълукъла этилген мардаларындан бири - ишлегенле бла урунуу халланы тийишлисича жарашдырмауду неда аланы ахырда жюрютмеудю (иш хакъны жашырын тёлеу). Былтыр республикада аллай 28 бузукълукъ ачыкъланнганды. Аладан 17-сине кёре инсанланы урунургъа эркинликлерин къайтарыргъа къолдан келгенди.
Биз оюм этгенден, урунуу эркинликлеге бузукълукъ этилмез ючюн бу ишде къырал властьны эмда контроль этген органланы, жамауат организацияланы да кючлерин бирикдирирге керекди. 

Инсанланы тийишли журтлада
жашаргъа эркинликлерин жалчытыу
Къыралыбызда, белгилисича, адамны Россей Федерацияны Конституциясында кёргюзтюлген баш магъаналы праваларындан бла эркинликлеринден бирине жашау журтлагъа эркинлик да саналады. Ол да бошдан тюйюлдю: жашау журт - адамны жашауун ырахат этген баш ырысхы хазналарындан бириди. «Къабарты-Малкъар Республиканы халкъын жашау журтла эмда коммунал жумушла бла жалчытыу» къырал программаны чеклеринде 2019 жылда талай адамны жашау болумларын игилендирирге къолдан келгенди.
Алайды да, программанны «Юч эм андан да кёп сабийлери болгъан юйюрлеге юйле ишлерге эмда бахча этерге деп бёлюннген жерлени коммунал инфраструктура бла жалчытыу» деген бёлюмюне кёре 239 участка юлешиннгенди. Ол 2018 жылда берилгенден 23-ге асламды.Шахар округланы бла муниципал районланы жер-жерли администрацияларыны билдириулерине кёре, жер участкаланы 2020 жылны 1 январына дери аллыкъланы тизмесинде энтта 3573 юйюр къалып турады;
Россей Федерацияны Президентини «1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушну ветеранларын жашау журтла бла жалчытыуну юсюнден» 2008 жылда 7 майда чыгъарылгъан Указына тийишлиликде федерал бюджетден 2019 жылгъа бёлюннген ахчагъа субсидия алыргъа эркин этген 5 шагъатлыкъ къагъыт берилгенди эмда аланы ахчалары да толусунлай тёленнгенди. 2019 жылда республика Уллу Ата журт урушну ветеранларын жашау журтла бла жалчытыу жаны бла борчну толусунлай толтургъанын уллу ыразылыкъ бла белгилерге тийишлиди;
«Аскер къаугъаланы ветеранлары, аскер къаугъаланы жоюлгъан (ёлген) ветеранларыны юйюрлери» деген къауумгъа киргенлеге эмда эсепге 2005 жылны 1 январына дери тургъанлагъа 2019 жылда федерал бюджетден къабыл кёрюлген ёлчемлеге кёре субсидия алыргъа эркинлик берген 10 шагъатлыкъ къагъыт юлешиннгенди эмда аланы ахчалары да толусунлай тёленнгенди;
«Инвалидле эмда къыяулу сабийлери болгъан юйюрле» деген къауумдагъылагъа федерал бюджетден 2019 жылгъа субсидия алыргъа эркинлик берилген 25 шагъатлыкъ къагъыт юлешиннгенди эмда аланы ахчалары толусунлай тёленнгенди;
 «Жаш юйюрлени жашау журтла бла жалчытыу» эмда «Россей Федерацияны инсанларын учуз эмда тынгылы жашау журтла эмда коммунал жумушла бла жалчытыу» программалагъа кёре 2019 жылда 90 жаш юйюр жашар жерле къоллу болгъандыла;
Россей Федерацияны «Инсанланы федерал законодательствода кёргюзтюлген къауумларын жашау журтла бла жалчытыргъа деп къырал кеси боюнуна алгъан борчну толтуруу» къырал программасыны «Россей Федерацияны инсанларын учуз эмда тынгылы жашау журтла эмда коммунал жумушла бла жалчытыу» бёлюмюне кёре 2019 жылда 10,3 миллион сомгъа 3 сертификат берилгенди. Аладан:
экиси (9,2 миллион сом) радиация аварияланы бла катастрофаланы хаталарын кетерирге къатышханлагъа ;
бири (1,1 миллион сом) Къыйыр Северни районларындан эмда алагъа тенг этилген тийреледен кёчюп кетгенлеге.
2019 жылда «Къабарты-Малкъар Республикада 2019-2025 жыллада инсанланы оюлур халгъа жетген юйледен кёчюрюу» республикалы адрес программаны биринчи кесеги (2019-2020 жылла) белгиленнген болжалладан алгъа толтурулгъанды. 1,38 минг квадрат метрни тутхан юйледен 81 адам кёчюрюлгенди. Битеу да 2019 жылда къыралны себеплиги бла къырал программаны чеклеринде 700 чакълы юйюр жашау болумларын игилендиргендиле. 
Алай, мадарла этилгенлерине да къарамай, республикада жашау журтла бла байламлы къытлыкъ сынагъанла алыкъа кёпдюле. Аны, жарсыугъа, къатлап айтыргъа тюшеди. Туура этилген шартлагъа кёре, 2020 жылны 1 январына жер-жерли муниципал къуралыулада болгъан тизмелеге 10 мингден аслам юйюр киреди.
Социал жашау журтла республикада бек аз ишленедиле, баш сугъар жер сакълап тургъанлагъа уа жыл сайын къошула барады. Аны себепли инсанлагъа  къырал, муниципал власть органлагъа, Уполномоченныйге да тарыгъыргъа тюшеди. Адамла тарлыкъда, осал болумлада жашагъанларын, оюла тургъан юйледен кёчюрюу асыры акъыртын баргъанын, ёксюз эмда ата-аналары къарамай къалгъан сабийлеге, льготалары болгъан башха къауумлагъа фатарла бериу асыры бек созулгъанын жарсып айтадыла. Жаш юйюрлеге, элледе жашагъанлагъа жашау болумларын игилендирирге субсидияла бериуню программасы тийишлисича толтурулмагъаны да эсгертиледи.
Жер-жерли самоуправленияны органлары бла сюдле, оюла тургъан юйледен кёчюрюуню юсюнден оноу чыгъара туруп, асламысында берилген фатар неда юй алгъыннгыкъындан аз болмазына къарайдыла, адамлагъа жашауларын бир кесек окъуна тынч этер ючюн къошаргъа тюшген мекямланы эсге алмайдыла. Болушлукъчу, башха жерле, подвалла, гаражла да тергелмейдиле, ала жангы юйледе жокъдула. Кёчюрюлгенлеге берилген юйлени асламысыны къыйыр жерледе орналгъанларын адамла жаратмайдыла, алагъа шахарны арасындан, маданият, медицина эм башха учрежденияланы бла организацияланы къатларындан узакъгъа кетерге тюшеди.
Кёпле аллай оноуланы терслеп, кеслерини эркинликлерин къоруулар ючюн, болушлукъ излеп башлайдыла, Тохташдырылгъан мардалагъа кёре, берилген жашау журтла регионну законодательствосу, жорукълары излеген болумлагъа келиширге, алгъын жашагъан жерледен бла тийреледен узакъда болмазгъа, программаны магъанасына тийишлиликде, кёчюрюлгенлени жашау болумларын осалландырмазгъа керекдиле.
Арт заманлада Нальчикде кёп фатарлы жангы юйледе жашагъанладан да тарыгъыула келип башлагъандыла. Ара шахарда бийик жашау журтланы къурулушлары терк барады. Энчи иелени юйле ишлегенлери бек игиди, алай, инсанланы тарыгъыуларына кёре, аллай юйлеге кёчгенлеге бла алада фатар сатып алгъанлагъа иеликге эркинлик къагъытла берилмейдиле.
Дагъыда аллай журтла шахар коммуникациялагъа къошулуп, тийишлисича жарашдырылмай хайырланыргъа бериледиле. Аны хатасындан жангы фатарла алгъанланы алагъа бир тюрлю эркинликлери болмай къалады, ала аланы саталмайдыла, башхагъа саугъагъа эмда осуят да этип бералмайдыла. Фатары ючюн иги кесек ахча тёлеген адам юйню ишлетген иеге бойсуннганлай къалады. Коммунал эм башха жумушла бла жалчытхан компаниялада фатарланы эсепге алынмагъанлары да ма аны ючюндю. Жашау журтла-коммунал, электро, газ бла жалчытхан эм башха организациялагъа уллу заран тюшюрюледи. Аллай шартла ачыкъланнган юйледе ол жумушла берилмей къаладыла, аны ючюн а анда жашагъанла къыйналадыла. Аны юсюнден Уполномоченныйге Нальчикде Тарчоков атлы орамда кёп фатарлы юйде жашагъанла тарыкъгъандыла.
Адамларыбызны башха къаууму уа энчи иеле бла юйню къурулушуна юлюшлерин къошуп ишлетирге келишгендиле. Алай фатарларын жылла бла сакълайдыла. Ол а бир-бир иеле, кёп фатарлы журтну ишлерге эркинлик алып, къурулушну келишдирилген проектлерин бузгъанлары, аланы къатларына мекям къошханлары, артыкъ корпусла ишлегенлери ючюн болады. Бу амал алагъа аз ахча къоратып, кёп квадрат метрле ишлерге эмда кёп файда тюшюрюрге онг береди. Ахырында уа юйню хайырланыргъа алмайдыла, адамла сюдлюк-къоллукъ боладыла, фатарларын жылла бла сакълайдыла.
Алай бла ишленнген юйлени сюд законсузгъа санап, оюп кетерирге оноу чыгъаргъан кезиуле да бардыла. Болсада аланы ишлегенле кесин банкрот халгъа жетдирип, адамлагъа не фатарны, не ахчаны киши къайтармайды. Ма аллай болумгъа Афганистанда урушну, башха къазауатланы бла аскер къаугъаланы союзуну членлерини жыйырмадан артыкъ юйюрлери тюшгенди. Ала фатарларын бир ненча жыл мындан алгъа окъуна алыргъа керек эдиле.
Жашау журтланы къурулушларына эркинлик берген, жер да бёлген, юйлени ишлерик иеле бла проектлени, ала къайда орнатыллыкъларын, этажларын, аланы санын келишдирген муниципал власть органла аланы тийрелеринде къурулуш къалай баргъанын, аны качествосун ахырына дери контрольда тутаргъа эмда бузукълукъланы заманында ачыкълап кетерирге керек тюйюлмюдюле? Артда юйлени ишлегенле бла сюдлюк-къоллукъ болуп айланмай.
«Къабарты-Малкъар Республиканы халкъын жашау журтла эмда коммунал жумушла бла жалчытыу» къырал программада белгиленнгенича, къырал политиканы баш борчларындан бири – къолайлары артыкъ уллу болмагъанла да сатып алалырча жашау журтланы рыногун эмда коммерциялы болмагъан жашау журтланы фондун айнытыуду. Ма ол ишле «Ипотека эмда арендалы жашау журтла» деген баш магъаналы проектге кёре тамамланылыргъа керекдиле. Биз акъыл этгенден, КъМР-ни ол къырал программасына «Социал жашау журтла ишлеу» деген подпрограмманы къошаргъа керекди. Анда уа аллай жашау журтланы къурулушларына ахча федерал, регион эмда муниципал бюджетледен бёлюнюрюгю шарт белгиленирге тийишлиди.
Уполномоченныйге следствие изолятордан тилек келгенди, аны уручулукъ этген 23-жыллыкъ Б. деген биреулен жибергенди. Анда былай айтылады: «Хурметли Борис Мустафаевич! Мени жашау жарсыуларыма болушугъуз деп тилейме… Мен ёксюзме, саулугъумда сакъатлыкъ барды, жашар жерим жокъду, къыралдан аны алыргъа эркинлигим болгъанлыкъгъа… Ашар ючюн урларгъа тюшгенди… Азатланнгандан сора жашар жерим жокъду, сакъатлыкъгъа шагъатлыкъ къагъытланы алыргъа болушсагъыз эди, артда пенсия берилирча»
Бир ненча жыл мындан алгъа Б. интернатда билим алгъаныындан сора жашар жери, регистрациясы болмагъанындан, ишге тохташалмагъанды, кече къайда тюшсе анда къалгъанды, аны ючюн ауруулу болгъанды, сакъатлыкъ тапханды. Билмегенини хатасындан тийишли медицина махкемелеге баралмагъанды, сакъатлыгъын шагъат эталмагъанды. Бусагъатда Уполномоченныйни аппаратыны, КъМР-де Россейни УФСИН-ни келечилери амалла излейдиле: аны документлери жангыдан хазырланыллыкъдыла эм сакъатлыгъын тохташдырырча ол адам медико-социал экспертизаны ётюу соруулагъа къарала турады.
Жарсыугъа, бу жангыз тилек тюйюлдю, быллай тарыгъыула терк-терк келедиле. Жыл сайын республикада интернатладан 80-100 адам чыгъадыла. Ала, социал жаны бла тап жашау журтла аллыкълача, республикада ёксюз сабийлени, ата-аналары къарамай къойгъанланы тизмесине къошуладыла.  Алай россей законодательствогъа тийишлиликде алынырыкъ фатарлагъа кёпле ие болалмайдыла.
Бу тарыгъыу сёзю бла онеки жыл мындан алда КъМР-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйге школа-интернатдан чыкъгъан продуктала урлагъан башха жашдан келген тарыгъыугъа ушайды. Уполномоченный бу проблемагъа 2008 жылдан башлап жыл сайын эс бурдуртады, анга биринчи тарыгъыула келип башлагъандан бери. Ол къауум жаш адамла абадан жашаугъа энди киредиле, ала жашау журтлары болмагъанына, регистрация эталмагъанларына, энчи документле алалмагъанларына, иш къоллу болалмагъанларына тарыкъгъандыла.
Жарсыуну магъаналылыгъына къарап, Уполномоченный ол кезиуде 1998-2008 жыллагъа законодательствону толтурулууну мониторингин бардыргъанды. Анга кёре, тинтилген заманнга школа-интернатны жаланда эки выпускниги алалгъандыла фатарла. Уполномоченныйни тинтиулени эсеплерине кёре доклады КъМР-ни Башчысына, Парламентине, Правительствосуна эм прокуратурасына жиберилгенди. Анда жамауатны социал жаны бла къорууланмагъан бёлюмюню бу жарсыуун тындырыр ючюн тамамланыргъа керек амалла белгиленнгендиле. Ол заманда КъМР-ни Правительствосуна норматив-праволу базагъа тийишли тюрлениуле кийирирча предложение этгенбиз. Уполномоченныйни бу жаны бла ишин КъМР-ни прокуратурасы, Баш сюдю, басма органлары дурус кёргендиле.
Эсепде 2010 жылда «О внесении изменений в Закон КБР «О республиканской целевой программе «Жилище» на 2008-2012 годы» КъМР-ни Закону къабыл кёрюлгенди. Анда республикалы программа «Ёксюз сабийлени, ата-аналары къарамай къойгъан сабийлени, эм ол санда инсанланы жашау журтла бла жалчытыу» подпрограмма бла толтурулгъанды. Ол кезиуден башлап республикалы бюджетде ёксюз сабийлени фатар бла байламлы жарсыуларын тамамларча ырысхы белгиленеди, республикагъа софинансирование халда федерал бюджетден да тийишли ахча келеди.
Биринчи заманда подпрограмманы жашаугъа кийирирге къыйыныракъ да болгъанды, ол жарсыула кереклилени тизмесин къурау, башха-башха ведомстволаны фатарланы алыулары, сюеулери бла байламлы эдиле. Уполномоченный аны юсюнден власть къырал эм муниципал органлагъа, прокуратурагъа билдиргенди. Бусагъатда ёксюзлени журтла бла жалчытыу къырал власть толтуруучу органча КъМР-ни Жарыкъландырыу, илму эм жаш тёлюню ишлери жаны бла министерствосу жууаплыды, алай бла жарсыуну тап жанына буруу тиргизилгенди.
2016 жылда республикалы эм федерал бюджетледен ол борчлагъа 115,6 миллион бёлюннгенди, 90 фатар алыннганды эм берилгенди. 2017 жылда 172,6 миллион сом бёлюннгенди, анга 180 фатар алыннганды, аладан 2017 жылда 56 фатар берилгенди, къалгъанлары 2018 жылны биринчи жарымында юлешиннгендиле. 2019 жылны 1 январына кереклилени республикалы сводка тизмесинде 1466 адам белгиленнгенди, аладан 1121 инсан 18-жыллыкъларына жетгенледиле. Тизмедегилени къолларында 309 сюдню толтурулмагъан оноулары болгъанды. 2019 жылда 75 адамны жашау журт болумлары иги жанына тюрлендирилгенди.
Толтурулгъан амаллагъа да къарамагъанлай, уполномоченныйге обращенияла, бир кесек азайгъанлыкъгъа, келгенлей турадыла. 2020 жылны 1 январына КъМР-ни Жарыкъландырыу, илму эм жаш тёлюню ишлери жаны бла министерствосуну тизмесинде бу къауумдан 1391 адам эсепде турадыла, аладан 1054-сю 18-жыллыкъларына жетгенледиле. Тизмедегилени къолларында очередьсиз фатар алыргъа эркинликлери болгъанны юсюнден 225 сюдню толтурулмагъан оноулары барды.
Ёксюзлени, ата-аналары къарамай къойгъан сабийлени жашау журтла бла жалчытыу проблеманы юсюнден хапар Уполномоченныйни жыл сайын этген докладында кёргюзтюледи, ол аны КъМР-ни Башчысына, КъМР-ни Правительствосуна, КъМР-ни Парламентине, Конституция Сюдюне, прокуратурасына жетдиреди. Ёксюзлени фатарла бла жалчытыуда къыйынлыкъланы юсюнден биз Россей Федерацияда Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйге, РФ-ни Президентини СКФО-да толу эркинликли келечисине билдиребиз. Ол проблеманы магъаналылыгъын Россей Федерацияны Президентини жангы полпреди Ю.Я. Чайка Къабарты-Малкъаргъа келгенинде да белгилегенди.
Проблеманы Уполномоченный кёз туурасындан кетермейди, быйыл да ол кезиулю кере аны бла байламлы федерал Уполномоченныйге, Къабарты-Малкъар Республиканы Парламентине чыгъар умутлуду, ол федерал власть органладан законодательный башламчылыкъча ёксюзлени, ата-аналары къарамай къойгъанланы эм ол къауумдан болгъанланы бу жаны бла жарсыуларын ал сатыргъа салыуну эмда энчи федерал программаны жарашдырыуну излерикди, бютюнда Россей Федерацияны дотациялы субъектлерине, ансыз онжыллыкъла бла созулгъан проблема тамамланырыкъ тюйюлдю. Программада тындырыллыкъ жумушла шарт белгиленирге тийишлидиле: финансла, эсеплеу, гражданланы бу къауумуна жашау журтланы юлешиу низам, андан сора да, бу адамла фатар къоллу болгъунчу, аланы эсепде тутарча эм социал жаны бла жалчытырча, муниципал къуралыулада регистрация этиу амалла да.

Адамларыбыз качестволу
медицина жумушла эм дарманла бла жалчытылынырча
Гражданла качестволу медицина жумушла алырча эм дарманла бла жалчытылынырча Уполномоченный республиканы Саулукъ сакълау министерствосуну тири къошулууу бла бир ненча жылны ичинде иш бардырады. Энчи эс аз тюбеген аурууладан (орфанный) къыйналгъан сабийлени багъыугъа бурулгъанды.
Ауругъанланы эм аланы жууукъларыны тарыгъыуларына бла обращенияларына кёре биз болумну тинтгенбиз, болушлукъ бла билеклик тапдырыргъа кюрешгенбиз. Уполномоченный борчлу медицина страхованияны жер-жерли эм федерал фондларына, КъМР-ни Правительствосуна, Россей Федерацияны Саулукъ сакълау министерствосуна, Россей Федерацияда Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйге айланыу сёзюн эшитдиргенди.
Уполномоченный Къабарты-Малкъар Республиканы Парламентине энчи докладын баямлагъанды, 2019 жылны апрелинде «Гражданланы жашауларын къысхартхан неда сакъатлыкъ тапдыргъан жашауларына къоркъуу чыгъаргъан эм аз тюбеген хронический халлы айнып баргъан аурууладан (орфанный) къыйналгъанланы дарманла эм багъыу аш-азыкъ бла жалчытыуну жарашдырыу» деген темагъа «тёгерек стол» бардырылгъанды. Проблеманы сюзюуге республиканы Башчысыны Администрациясыны, къауум министерствону, медицина страхованияны фондларыны, жамауатны келечилери да къатышхандыла. 
Федерал органлагъа обращение хазырларгъа кереклисини, дарманла бла энчи аш-азыкъны сатып алыргъа къошакъ ахча бёлюнюрге тийишлисини юсюнден къабыл кёрюлген резолюцияны бир-бир бёлюмлерине Къабарты-Малкъар Республиканы Правительствосу къарагъанды эм ала толтуруугъа жиберилгендиле. Бюгюнлюкге проблема толусунлай кетерилмеген эсе да, ол жаны бла сезимли атламла этилгендиле, асламла керекли аш-азыкъ эм багъалы дарманла аладыла.
«Къабарты-Малкъарда саулукъ сакълауну айнытыу» программаны жашаугъа кийириуню чеклеринде медицина жумушланы тапдырыуну качествосун игилендирирча, медицина болушлукъ хар кимге да бирча тап жетерча жумушла тамамланадыла. Республиканы медицина махкемелеринде бийик технологиялы медицина болушлукъ алгъанланы саны кёбейе барады. Медицина кадрланы хазырлау, жангыдан окъутуу жаны бла энчи иш бардырылады.
Алай ол амалла азлыкъ этедиле. Республикада туберкулёз бла ауругъанланы саны кёбейгени тынгысызландырады. Аз айлыкъны хатасындан врачланы бла орта звенолу медперсоналны жетишмегени да жарсытады. Аурууну азайыууна къоркъуулу пациентлени энчи багъыу отделениялагъа борчлу халда жатдырыу эм аланы энчи тутханда къарагъан персоналны жетишиую себеплик этерик эди, алай ол жаны бла проблемала да алыкъа ачыкъдыла. Бусагъатдагъы законодательствогъа кёре, ауругъанла тёгерекдегилеге къоркъуулу эселе, аланы борчлу халда багъаргъа керекди.
Къабарты-Малкъарда медицинаны дагъыда бир уллу проблемасына ВИЧ-инфекциялыланы профилактикасы, багъыу, дарманла бла жалчытыу саналады. Ахыр жыллада бу ауруу кёпден-кёп жайыла барады. 2020 жылны 1 январына Къабарты-Малкъарда, официал шартлагъа кёре, ол жаны бла 1036 ауругъан жашайды, аладан 935-си СПИД-ге къажау республикалы арада диспансер эсепдедиле. Жарсыугъа, жукъгъанланы саны ёсюп барады.
Бу ауруугъа къажау ишни бардырырча, дарманла бла жалчытылыныудан сора да, мекямланы, медучрежденияланы тап халгъа келтирирге, лабораторияланы шёндюгю медицина техника бла жалчытыргъа тийишлиди. СПИД-ге къажау араны штатха кёре врачлары азлыкъ этедиле, бу бёлюмде уруннганланы, ишлерини энчиликлерине кёре, айлыкъларыны ёлчеми да бийик тюйюлдю.
Сагъынылгъан ауруулагъа кёре проблемала бла байламлы энчи парламент тынгылаула бардырырча, Къабарты-Малкъар Республиканы Правительствосуна уа ауруулагъа къажаулукъгъа деп къошакъ ырысхы бёлюуню, республиканы федерал къырал программалагъа къошууну амалларын излеу вопрослагъа къарарча эсгертиу этебиз. Дунияда къауум къоркъуулу вирус ауруула жайылгъанлары себепли жамауатны ол аурууладан законодательный даражада къорууланыуу жалчытылынса ахшы боллукъду.
Тутмакълада тургъанланы
праволарын сакълау
Бир инсанны окъуна ышаныуда турургъа
юйретген эсем, жашауум бошуна ётмегенди.
Мартин Лютер Кинг.
Къабарты-Малкъарда уголовный жууаплылыкъгъа тартылгъанла тургъан тогъуз федерал казна учреждение барды: битеулю низамлы эки тюзетиу колония: тиширыуланы колониясы (ФКУ ИК-4), алгъада да эркинликлери сыйырылып олтуруп чыкъгъан тиширыуланы жангыдан тутулгъанлары олтурурча; эр кишилени колониясы (ФКУ ИК-1) , эркинликлери биринчи кере сыйырылгъан эр кишиле олтургъанлагъа; (ФКУ ИК-3) къаты низамлы, алгъада да эркинликлери сыйырылып олтуруп чыкъгъан эр кишилени жангыдан тутулгъанлары олтурурча; колония-поселение (ФКУ КП-5) , ары дери олтурмагъан, алай сакъсызлыгъыны хатасындан аманлыкъчылыкъгъа къатышханлагъа азап чекдирген эмда акъыл этип аманлыкъгъа биринчи кере киргенле тургъан; следствие изолятор (Нальчик шахарны ФКУ СИЗО-1);  зор бла ишлерге ашырылгъан дегенча азапны чекгенлеге деп къуралгъан 1-чи номерли тюзетиу ара, андан сора да Россейни ФСИН-ни 214-чю номерли федерал казна билим бериу махкемеси. Жамауатдан айырылмай уголовный жууаплылыкъгъа тартылгъанла бла уголовный-толтуруучу инспекция ишлейди (Нальчик шахарда азап чекдириуню толтуруу бёлюм эм беш муниципал аралы филиалла).
Алагъа 2800 чакълы бир адам сыйынады, азап чекгенлени орталыкъ тизмели ёлчеми 2019 жылда 2000 адамгъа жууукъ болгъанды. Байламлыкъда ишлеу келишимни чегинде Уполномоченный эм аны аппараты Къабарты-Малкъар Республикада Россейни Азап чекдирген Федерал службасыны Управлениясы бла къаты байламлыкъда ишлейдиле. Тарыгъыуланы бла обращенияланы жибергенлени асламысы бла энчи тюбешиуле къураладыла. Тарыгъыуланы тинтиуге КъМР-ни Жамауат палатасыны келечилери, КъМР-де Предпринимательлени эркинликлерин сакълау жаны бла уполномоченный, КъМР-ни Башчысында сабийни эркинликлерин сакълау жаны бла уполномоченный эм Къабарты-Малкъар Республиканы Жамауат къарау комиссиясы тири къошуладыла.
Уполномоченный бла аппаратны келечилери 2019 жылда КъМР-де Россейни УФСИН-ни учрежденияларына 35 кере баргъандыла. 86 обращениягъа бла тарыгъыугъа къарагъандыла, ИВС-ны 6 кере жокълагъандыла, КъМР-де МВД-ны энчи приёмниклеринден 9 обращениягъа эс бургъандыла. ОНК-ны келечилери кеслери алларына бу махкемелеге 44 кере баргъандыла, аманлыкъгъа къатышханларына ишекликлери болгъанла, терсленнгенле эм олтургъанла бла 72 энчи ушакъ этгендиле.
Уполномоченныйни эм КъМР-де Россейни УФСИН-нини таматасыны СИЗО-1-де бардыргъан приёмларына тутулгъанла ыразы кёзден къарагъандыла. Алайда окъуна аслам айтылгъан проблеманы тындырыргъа онг болгъанды эмда ол сынамны андан ары элтирге белгиленнгенди.
Прокуратураны, КъМР-ни Жамауат палатасыны, ОНК-ны, КъМР-де Россейни УФСИН-ни келечилерини квартал сайын ишчи тюбешиулери жерлерин табадыла. Алада тутулгъанланы турмуш болумлары, аш-азыкъ жалчытыулары, аманлыкъчылыкъгъа ишекликлери болгъанланы, терсленнгенлени, олтургъанланы медицина жалчытыулары, тутмакъланы билим алыулары эм ишге сюелиулери, къошакъ ишчи жерлени къурау эм ала эркинликге чыкъгъандан сора жамауат арасында жерлерин табыу жумушлагъа къарау вопросла сюзюледиле. 
Уполномоченный аманлыкъчылыкъгъа къажау профилактика жумушлагъа къатышады, ол санда экстремист эм террорист аманлыкъла бла байламлы профилактика жумушлагъа, тутулгъанла дин-экстремист биригиулеге къошулмазча эмда право низам сакълауда ишлегенлегени жашауларына къоркъуу чыгъармазча профилактика ишлеге да. Быллай жумушланы чегинде 100-ге жууукъ ушакъла бардырылгъандыла, бир-бирле бла уа къайтарылып да. Сюд процесследе эркинликлерин сакълау жаны бла юрист болушлукъ тапдырылгъанды, процессуал документле хазырлауда, терсленнгенлени энчи документле бла (паспорт, урунуу китапчыкъ, страховой свидетельство эм башхала) жалчытыуда да билеклик этилгенди.
Жарсыугъа, КъМР-де УФСИН-ни 2019 жылгъа эсеп коллегиясында белгиленнгенича, тутмакълада тургъанланы низамны бузуулары толусунлай тыйылмайды. 
Аны сылтауундан аланы штраф изоляторлагъа,карцерге олтуртургъа, ЕПКТ-гъа ашырыргъа. Жангызлыкъда тутарча камералагъа тыяргъа тюшеди. Аны ызындан а, сёзсюз, башха-башха инстанциялагъа тарыгъыула, обращенияла болгъандыла, ол санда ала Уполномоченныйге да жетгендиле. Аллай 25 тарыгъыу прокурорну къараууна жиберилгенди, 8 – следствие органлагъа РФ-ни УПК-сыны 144-145 статьяларында тийишлиликде тинтилирча.
2019 жылда КъМР-де УФСИН, КъМР-де МВД-ны бёлюмлери Ингушетия Республикада къозгъалыу тебиулеге къатышханлары ючюн тыйылгъанланы эм тутулгъанланы алгъандыла. Ол иш жамауат арасында кенг белгили болгъаны ючюн , Уполномоченный эм аны аппаратыны келечилери хар тутулгъан эм терслигине ишеклиги болгъанла бла бир ненча кере тюбешгендиле. Айтыргъа тийишлиди, болумну тап халгъа бурулурча эталгъанбыз, ол адамла тургъан жерлени игилендирип, аланы жууукълары бла тюбешиулерин къурагъанбыз. Бу жаны бла алып айтхан заманда, КъМР-де Россейни УФСИН-ни, КъМР-де МВД-ны, махкемелени ишчилери тийишли жумушла бардыргъандыла.
Закондан чыкъмагъанлай онла бла тутулгъанлагъа эс бёлюннгенди. Быллай бир шартха къарарчады: Б. деген биреулен къажау сюелиу къауумну башчыларындан бири эди, ол Нальчик шахарда СИЗО-1 тургъанында аш ашаргъа унамагъанлай башлагъанды эмда жерлешлерин да кесине къошулургъа чакъыргъанды. Ала бла сёлешиуле болумну тюрлендирмегендиле, ол адамла кеслери айтханны бютюн тутхандыла. Ингушетия Республикада Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный Дж.А. Оздоевни тилеги бла Уполномоченный Б. деген бла – старейшина, Ингушлуланы миллет бирликлерини комитетини келечиси бла – тюбеширге баргъанды. Нальчикде ИВС-гъа келгенде, Б. сюдде болгъанды, анда аны кезиулю тарыгъыуун тинтгендиле.
Аны бла сюдню мекямында сёлеширге тюшгенди, ушакъ узун эм къыйын эди. Уполномоченныйни кёргенинде, аны жыл санына хурмет эте, ол, ингушлуланы адет-тёрелерин эсине алып, аш-азыкъ ашап башларгъа сёз бергенди, жерлешлери да аны юлгюсюн алгъандыла. Артдаракъ ол былай айтырыкъды: «…энчи мени бла жолугъургъа деп келген Уполномоченныйни, Къабарты-Малкъарны хурметли акъсакъалыны, айтханын къалай этмез эдим, аны сёзюне къалай эс бурмаз эдим».
Къабарты-Малкъарны тийресинде къарындаш республикада жашагъанла тутулуп тургъанларын сюймегенле миллетле аралы даулашлагъа эм башха политика келишмеулюклеге бурургъа боллукъ эдиле, алай тутулгъанланы кеслерини, КъМР-ни кюч структураларыны, КъМР-де Россейни УФСИН-ни келечилерини болумгъа тюз кёзден къарай билгенлерини хайырындан хар зат законну чегиндеди.
Дагъыда бир жарсыу эс бурууну излейди, аны юсюнден Уполномоченный 2018 жылда окъуна айтханды. Конвой бла районладан СИЗО-лагъа неда следствие ишле этерча энчи улоу бла элтгенде сакъларгъа кёп тюшгенине тарыгъыула келгендиле. Биз сюзюу этгеннге кёре,тутулгъанланы ИВС-ла болмагъан районлагъа элтиу дознание органланы ишчилерине, алгъадан следствие бардыргъанлагъа, конвой бёлюмлеге чурумлуду, жай чилледе бла къыш кезиуде тутулгъанланы кеслерине да бек къыйын болады.
Сёз ючюн, бир уголовный ишни юсю бла тутулгъанланы следствие ишлени бардырырча Нальчик шахарда Экстремизмге къажау арагъа исси кюнде келтиргендиле, анда аланы энчи улоуда вентиляциясыз аслам заманны тутаргъа тюшгенди. Следствие изоляторгъа къайтхандан сора алагъа медицина болушлукъ керек болгъанды.
Декабрьде Т. деген биреулен тарыкъгъанды: район сюдден СИЗО-гъа келтиргенлеринде изоляторну тийресине кирген жерде аны сууукъ темир чалдишде беш сагъат тутхандыла. Биринчи сагъынылгъан болумда конвой бёлюм следствияны терслегенди ол ишде, экинчисинде уа СИЗО-ну таматалары кёп сакъларгъа тюшгенни изоляторда мероприятияла эм келген, ашырылгъан аслам болгъаны бла ангылатхандыла. 
Аллай болумла жерлерин тапмазгъа керекдиле. Келген, ашырылгъан къауум къаллай бир да болсун, следствие ишлени баргъанларыны энчиликлерине да къарамагъанлай, тутулгъанланы эм терсленнгенлени хауа, аш-азыкъ, жукъу турмуш болумларыны низамлылыкълары жалчытылыныргъа тийишлиди. Бу къауумдан гражданланы эркинликлерин жалчытыргъа кереклисини юсюнден Уполномоченный сейирлери болгъан органлагъа тийишли представленияла жибергенди. Аллай болумла къайтарылмазла деп ышанабыз. Аны бла байламлы Уполномоченный КъМР-де МВД-ны, КъМР-де Россейни УФСИН-ни, КъМР-де прокуратураны жууаплы келечилерини ишчи тюбешиулерин къурар умутлуду.
2019 жылда условно-досрочный халда эркинлик излеп 228 терсленнген адам ходатайствола бергендиле, 184-сюне сюдле угъай дегендиле, аладан учрежденияланы ахшы характеристикалары бла 142 инсан болгъанды. Азапларыны къалгъан кезиуюн жумушагъыракъ халгъа алышдырырча сюдге 509 адамны представлениясы берилгенди, аладан 382-си дурус кёрюлгенди.
Тутулгъанланы социал жаны бла хайырлы байламлыкъларын кючлер, законнга кёре кеслерин жюрютюрге чакъырыр мурат бла махкемеледе попечитель эм ата-ана советле къуралгъандыла, ачыкъ эшиклени кюнлери бардырыладыла. Ол кюнледе кеслерин тап жюрютген тутмакъланы жууукълары, учреждениягъа келип, турмуш болумла бла шагъырейленирге онг табадыла. Олтургъанлагъа деп искусствону эм маданиятны келечилери бла тюбешиуле къурайдыла, спорт эришиуле бардырадыла. Уполномоченныйни аппаратыны келечилери аллай 5 жыйылыугъа къошулгъандыла.
Битеу тюзетиу колониялада информация кюнле озадыла, «Тутулгъанланы эркинликге чыгъыугъа хазырлау школала» къуралгъандыла. КъМР-ни Урунуу эм социал къоруулау министерствосуну Урунууну, иш бла жалчытыуну эм социал къорууланыуну арасы бла байламлыкъла къуралгъандыла. Аны келечилери квартал сайын учреждениялагъа барып, иш, пенсия эм социал жалчытылыныу жаны бла консультация болушлукъ тапдырадыла. 
Эркинликге чыгъарыкъланы усталыкъ эм окъутуу сорууларын тындырыр ючюн КъМР-де Россейни УФСИН-ни учрежденияларында тутулгъанланы 4 урунуу адаптация аралары, Россейни ФСИН-ни 214-чю номерли профессионал билим бериу аккредитациясы болгъан учреждениясы ишлейди. Олтургъанланы 13 усталыкъгъа юйретедиле (ташчы, штукатур, маляр, плитка салыучу, сваркачы, автомеханик, тигиучю, аш хазырлаучу, кондитер эм башхала). Шёндю анда 387 тутмакъ билим аладыла.
Тутулгъанланы къылыкъларын, акъылларын тап жанына бурур ючюн ишлерге кючлери болгъанланы иш юсюне сюерге тийишлиди. Жарсыугъа, ишге кёпле берилмейдиле, айлыкъ азды.
Медицина жалчытыу соруула бла КъМР-де Россейни УФСИН-ни учрежденияларындан аслам обращение келгенди. Ол вопрослагъа Россейни ФСИН-ни 7-чи номерли медицина-санитар часты (ФКУ МСЧ-7) къарайды. Тутулгъанлагъа бла эркинликлери сыйырылып тургъанлагъа медицина болушлукъ быллай болушлукъну тизмесине кёре тамамланады. УФСИН-ни учрежденияларында 2019 жылда регистрация этилген ауругъанланы саны 3749 болгъанды, ол кёрюмдю 12,6 процентге кёбейгенди. Ол 2019 жылда медицина бёлюмле тутулгъанланы диспансеризацияларын кенгертгенлери бла байламлы болургъа да боллукъду.
Медицина бла байламлы соруулада ол жаны бла жумушланы качестволу эм заманында тапдырмагъанларына, врачланы жетишмегенлерине, тутмакъла багъылыргъа излеселе алагъа угъай деп къойгъанларына тарыгъадыла. Медицина болушлукъ тапдырмагъанларына тарыкъгъан къауумланы тилеклерине къаралгъанды, ол болум тинтилгенди.
Н. деген биреулен тарыгъыуунда жууукълары келтирген дарманланы следствие изоляторгъа жетдирмегенлерин айтханды. Бир жол а талай кере олтуруп чыкгъан С. деген тутмакъ къажаулукъ акция къурагъанды, аны башчылыгъында къауум башха тутмакъ да алай этгендиле, эсепде ала кеслери кеслерини санларын ачытып, аш ашаргъа унамай башлагъандыла. Прокуратураны, Жамауат палатаны, ОНК-ны келечилери алагъа келип, излемлерин тинтип, ангылатыу ушакъла бардыргъанларындан сора къажау акцияларын тохтатхандыла. Ол болумгъа себеплик этген сылтаула да кетерилгендиле.
Шёндю эркинликни сыйырыуну алышындырыу бла право хайырланыу сынам кенгертиле барады. 2019 жылда республиканы уголовный-толтуруучу инспекциясы 5313 терсленнгенни азапларын чекдиргенди. 2020 жылны 1 январына КъМР-ни Уголовный-толтуруучу инспекциясыны эсебинде терсленнген, аманлыкъчылыкъгъа ишекликлери болгъан 2567 адам болгъанды, аланы юйлеринден тышына чыгъаргъа эркинликлери жокъду.
Къабарты-Малкъарны узакъда тутулуп тургъан гражданларындан обращенияла кёпден-кёп болуп барадыла. Аланы бир къауумуна юрист эм къурау жаны бла болушлукъ тапдырылгъанды. Биз алагъа себеплик этерге кюрешгенбиз, ол санда регионда адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйлеге да билдирип. Ол къауумгъа тийишли документлерин хазырларча, сабийлерини къадарларын билирча, юйюр жарсыуларындан хапарлы болурча билеклик этгенбиз. Аллай болушлукъну узакъдан тапдыргъан, башха регионлада болумланы эм дурус кёрюлген болумланы тюрлендирирге Уполномоченныйни эркинликлери болмагъаныны сылтауундан себеплик этген къыйынды.
Эркинликлери сыйырылып гражданланы КъМР-де МВД-ны бёлюмлеринде тургъанла бла энчи иш бардырылгъанды. Кесини заманында битеу район, шахар бёлюмледе, полиция управлениялада аманлыкъ этгенлерине ишекли болгъанланы тутхан изоляторла болгъандыла эм эркинликлерин сыйырып, административ жууапха тартылыргъа боллукъланы кечиндирирча энчи приёмникле ишлегендиле. Законодательствогъа кийирилген тюрлениуле, норматив базада ачыкъланнган келишмеулюкле, Уполномоченный, прокуратура кийирген представленияла КъМР-де МВД-ны районланы асламысында бу подразделенияланы жабаргъа борчлагъандыла. Бусагъатда болжаллы изоляторла Зольск, Элбрус, Черек, Чегем, Терк, Май, Лескен районлада жабылгъандыла. Аланы орунларына Нальчик, Бахсан, Прохладный, Нарткъала шахарлада районла аралы ИВС-ла ишлейдиле. Черек районда КъМР-де МВД-ны Тыш къыраллы гражданларын болжаллы халда тутхан энчи ара ишин бардырады. Прохладныйде ИВС-ни тынгылы ремонтун бардырыргъа кереклиси ючюн ол 2019 жылда жабылып, ишин жаланда 2020 жылны февралындан башлагъанды. Изолятор изленнген мардалагъа келишдирилгенди.
Аны бла бирге, 2019 жылны сентябрыны ахырында бардырылгъан тинтиулени эсеплерине кёре, Нальчик шахар округда Россей УМВД-ны ИВС-сы асламысында норматив излемлеге келишгени тохташдырылгъанды. Алай видеовизуал техникасын алышындырыргъа, запись бардыргъан техникасын а жангыртыргъа тийишлиди. Россей МОМВД-ны Бахсан районда ИВС-да ишекликде болгъанла эм терсленнгенле тургъан камералада исси суу жокъду, жамауат радиопередачала кёргюзтген оборудование (радиоблок, динамикле), эшитдирирча связь система, жангыдан келтирилгенлени обработкаларын этерча санпропускник жокъдула. Урван районда Россей ОМВД-ны ИВС-да хауада айланырча арбазда, кёрюшюу отоулада чакъырыу устройствола, тревога сигнализация кнопкала, дежурный бла байламлыкъ тутарча абонент оператив связь, процедура (медицина) кабинет, дезинфекция камерасы бла санпропускник жокъдула.
Нальчик шахарда Россей УМВД-ны административ жаны бла жууаплылыкъгъа тартылгъанла тургъан энчи приёмнигини хауада айланырча арбазы видеокъарау эм связь система бла жалчытылынмагъанды. Терк районда Россей ОМВД-ны административ жууаплыкъгъа тартылгъанла тургъан энчи приёмнигинде дезинфекция камера, ток бла жалчытыу резерв система эм от тюшюуге къажау гидрант жокъдула.
КъМР-де МВД-ны бёлюмлерин комиссия халда тинтгенде ачыкъланнган шартлагъа кёре, тийишли актла къуралгъандыла, ала кетерилирча жер-жерли органлагъа жиберилгендиле.Толтуруу Уполномоченныйни контролюндады. Къалгъанында КъМР-де МВД-ны сагъынылгъан бёлюмлеринде тутулгъанланы жашау болумлары асламысында норматив излемлеге келишедиле.
Демократиялы обществону цивилизациялыгъы тутулуп тургъанлагъа эриулю кёзден къарай билгени бла баямланнганы белгилиди. Аны эсге алып, системада ишлегенле кеслерини профессионаллыкъларына уллу кёллю болмазгъа керекдиле. Алай шартла ачыкълагъанларына кёре, тутулгъанланы эм эркинликлери сыйырылып тургъанланы праволарын сакълауда чурумла да бардыла.
Анга шагъатлыкъны олтургъанладан келген тарыгъыула этедиле. Аланы юслеринден биз КъМР-де Россей УФСИН-ни эсеп коллегиясында айтханбыз. Пенитенциар системаны келечилери бла ушакъларыбызда биз аланы къыйын, алай къыралгъа бек магъаналы ишлерини юсюнден айтыучубуз, властьны атындан тутулгъанланы, чекленнген окъуна болсун, алай праволарын сакъларгъа ала борчлу болгъанларын эсгертиучюбюз. Хау, ол адамла закондан чыкъгъандыла, аны ючюн азап чекгендиле, азатлыкълары сыйырылгъанды, жамауатдан, жууукъ-ахлудан айырылгъандыла. Алай болгъанлыкъгъа, бир киши да аланы адамлыкъ даражаларын сындырыргъа, санларына-чархларына заран жетдирирге эркин тюйюлдю.
Жарсыугъа, 2019 жылда РФ-ни УФСИН-ини КъМР-де учрежденияларында аманлыкъ этгенлерине ишекликде тутулгъан, терсленнген, жууапха тартылгъан 9 инсаннга зорлукъ сынатылгъаны ачыкъланнганды. Бизге эмда прокуратурагъа берилген тилеклени тинтгенден сора РФ-ни УФСИН-ини КъМР-де Управлениясыны таматасына эмда учрежденияланы башчыларына 80-ден аслам прокурор эсгертиу берилгенди. Ала сюзюлгендиле, кемчиликлени кёбюсю кетерилгендиле. Ведомствону бузукълукъла этген 334 къуллукъчусу дисциплина жууапха тартылгъанды, 3 адам ишден къысталгъандыла, бюгюнлюкде 4 уголовный иш ачылгъанды эмда тинтиле турады. 
Уполномоченный, КъМР-ни Башчысында кечиуню соруулары эм адаптация жаны бла комиссияны келечисича, тутулуп тургъанладан келген тилеклени бла ходатайстволаны сюзюуге къатышханды. Бу иш комиссияны келечилеринден документлени тинтгенде  сакълыкъны, эс бёлюуню, къажыкъмай ишлеуню излейди. Былайда сёз адамны жашауу, къадары бла байламлы болгъанын унутургъа жарамайды.
2012 жылда 30 декабрьде чыгъарылгъан 304-ФЗ номерли Федерал закон Россей Федерацияны Уголовно-толтуруучу кодексине тюрлениулени кийиргенди. Алагъа кёре, жууапха тартылгъанла, тутулуп тургъанла предложенияла, заявленияла, тилекле, тарыгъыула жазаргъа боллукъ органланы, организацияланы тизмесине РФ-ни субъектлеринде адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйле кийирилгендиле. Тутулгъанладан келген письмола цензурадан ётмейдиле.
Былайда бир ненча предложение этерге сюебиз, ала кесгин болмагъанларын белгилерчады.
Докладны аллында белгилегенибизча, къыралда аманлыкъчыны терслигине жолукъдуруу системада иги жанына тюрлениуле бардыла: учрежденияланы ырысхы-техника базалары кючленеди, системаны ичинде болумла тюрленедиле, аны бла бирге жамауатда алагъа кёз къарам да алышынады, кадрла бла жалчытыу бийик даражадады, ишчилени профессионал билимлери барды. Алай бир-бир жорукъла бла законодательный актла кереклисича алышынмайдыла.
Юлгюге, тутулуп тургъанла дин тёрелени толтурургъа эркиндиле. Аны себепли учреждениялада христиан килисала, намаз къылырча отоула къураладыла. Алай тутулуп тургъанланы дин эркин этген аш-азыкъла бла жалчытыу къуралмагъанды. Бютюнда «…муслийманнга халал эт артыкъда магъаналы болгъан кезиуде…». Шимал Кавказны бир-бир республикалары кеслерини башламчылыкълары бла бардыргъан жумушла бу кемчиликни тамамларгъа онг бермейдиле.
2019 жылда декабрьде Уполномоченныйге сюд этилген К.-ны ёкюллери келгендиле. Сюд баргъан кезиуде ала къоруулагъан инсанны «…темир чалдишледе» тутханлары аны праволарын бузгъанын, ол керексиз иш болгъанын айтхандыла. Аны бла байламлы мен Къабарты-Малкъар Республиканы Баш сюдюню таматасыны къуллугъун толтургъаннга сёлешгенме.
Ёкюллени айтханларын, Россей Федерацияны Конституциясыны 21-чи статьясын, Адамны праволарын эм эркинликлерин сакълауну юсюнден халкъла аралы конвенцияны 6-чы статьясын эсге алып, аны бла бирге уа К. кёп жылланы ичинде КъМР-ни Парламентини депутаты болгъанын, ол къырал саугъала бла белгиленнгенин эмда жамауатха къоркъуу салмагъанын чертип, аны ишин тинтгенде, адамлыкъ даражасын, сыйын тюшюрмезге, аны темир чалдишледе тутмазгъа тилек этгенме.
Жууапны Нальчикни шахар сюдюню башчысыны орунбасары бергенди. Анда уа КъМР-ни Сюд департаментини таматасыны ангылатыууна, эмда Россей Федерацияны Къурулуш эм жашау журт-коммунал мюлк министерствосуну жорукъларына таянып, темир чалдиш алгъын къабыл кёрюлген низамгъа тийишлиликде орнатылгъаны, аны бла байламлы башха праволу база болмагъаны жазылыпды.
Кертисин айтханда, мен берген эсгертиу тинтилмегенди, жууап ат башындан берилгенди. Сюдню уа тутулгъанны темир чалдишлеге олтуртмай бардырыргъа онг барды. Биз акъыл этгенден, сюзюлген ишни ауурлугъуна, сюд кимге этилгенине кёре, судьягъа ишеклини къалай тутаргъа кереклисини юсюнден оноуну чыгъарыргъа эркинлик берирге боллукъ эди.
Дагъыда терроризм эм экстремизм ючюн терсленнгенлени, жууапха тартылгъанланы башхаладан айырып тутууну юсюнден федерал даражада оноу этерге керекди. Алай бла ала кеслерини ниетлерин къалгъанлагъа жаяллыкъ тюйюлдюле. Сынау кёргюзтгенича, къысха заманны ичинде окъуна ала кеслерини оюмларын, акъылларын, кёз къарамларын къалгъанланы зорлап, къоркъутуп, амалсыз этип жагъадыла, бютюнда жаш адамлагъа.
Федерал округлада РФ-ни ФСИН-ини учрежденияларын ишлетгенде, хар округда (неда къоншу регионда) ала жетер тенгли болурча мадарла керекдиле. Ол а жууапха тартылгъанланы туугъан журтларындан узакъгъа жибермезге себеплик этерикди. Алай бла аланы жууукълары бла байламлыкъланы тас этмезге онглары боллукъду. Ол а, сёсюз, аланы аман къылыкъларын къояргъа, жашауларын тюрлендирирге болушурукъду.
Алыкъа биз РФ-ни ФСИН-ини оноучуларына берген эсгертиуле, тилекле къабыл кёрюлмегендиле. Алай РФ-ни Уголовно-толтуруучу кодексине тийишли тюзетиуле кийирилмей, бу кемчиликни тамамларгъа къолдан келмезлигине ушайды.
Болсада Уполномоченный мындан ары да РФ-ни ФСИН-ини эмда МВД-ны КъМР-де учреждениялары бла байламлыкъда ишлерикди. Алада тутулуп тургъанланы Россей Федерацияны Конституциясында белгиленнген эркинликлери бла праволары мындан ары да сакъларыкъды.
праволу билимни сингдириу, праволу билимсизликни кетериу жаны бла иш
Россейде праволу къыралны, граждан обществону къурар ючюн праволу культура бийик даражада болургъа керекди. Къыралны инсанлары эркинликлерин, праволарын билирге, ала бла хайырланыргъа, керек болса кеслерини сейирлерин сакъларгъа борчлудула. Жарсыугъа, Уполномоченныйге келген тарыгъыула бла тилекле жамауатда праволу билимсизлик кенг жайылгъанына шагъатлыкъ этедиле.
Инсанла, бютюнда тамата тёлюню келечилери, алгъын заманладача, къыралгъа артыкъ бек ышанадыла – власть барды, ол бизни къорууларыкъды деп. Алай ала биз 21 ёмюрде рынок болумда жашагъаныбызны унутадыла. Ол хыйлачылыкъ, уручулукъ кенг жайылгъан заманды. Бу болумда адамлагъа кеслерини эркинликлерин сакъларгъа тюшеди. Алай эсе уа аланы билирге, борчларыбызны унутмазгъа тийишлиди.
Праволу билимни сингдиргенде, ол адамны акъылында къалыргъа, инсанла праволу жорукъланы толтурурча этерге керекди. Праволу билим бериу къыралны бла жамауатны араларында праволу культураны, праволу ангылауну айнытыуну системасы болургъа тийишлиди. Ансыз Россейде праволу къыралны къураргъа онг боллукъ тюйюлдю.
Инсанланы праволу акъылларын къурауну, праволу культураны сингдириуню магъанасын ангылап, РФ-ни Президенти 2011 жылда Россей Федерацияда Праволу билимни бла инсанланы праволу оюмларыны къырал политикасыны мурдорун къабыл кёргенди. Документде праволу билимни жайыу, жамауатны законнга хурмет этерге юйретиу, билимсизликни кетериу жаны бла къырал политиканы муратларын бла борчлары белгиленнгендиле.
Къырал политиканы чеклеринде праволу информация бла хар ким да чырмаусуз хайырланырча мадарла къурау, праволу билим бериу системаны айнытыу энчи магъаналы жумушла болгъанлары белгиленнгенди.
Праволу билимни жайыу Уполномоченныйни эм право сакълаучу организацияланы баш магъаналы ишлеринден бириди. Аны бла байламлы биз анга аталгъан жыйылыулагъа, тюбешиулеге дайым да къатышабыз. Ол мурат бла Уполномоченный жууаплы органла, ведомствола бла байламлыкъла жюрютеди.
Озгъан жылда Уполномоченный «КъМР-де граждан обществону къурау эм адамны эркинликлери» деген серияны 11-чи китабын чыгъаргъанды басмадан. Ол библиотекалагъа, билим бериу учреждениялагъа хакъсыз берилгенин айтырчады.
2019 жылда январь-февральда Уполномоченныйни башламчылыгъы, аппаратны келечилерини болушлукълары бла Совет аскерле Афганистанда интернационал борчларын толтуруп чыгъарылгъанлы 30 жыл толгъанына аталгъан республикалы тюбешиуле къуралгъандыла, «Афганистан тёлюлени къадарында» деген темагъа «тёгерек стол» да бардырылгъанды. Школлада, кадет класслада «кишиликни дерслери», ёсюп келген тёлюню патриот ниетлеге юйретиуге жораланнган башха жумушла да ётгендиле.
КъМР-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйде Эксперт советни келечилери философия илмуланы доктору, КъМКъУ-ну профессору Хубиев Б.Б эмда бу вузну юриспруденция факультетини магистри Кармова М.Б. «Айырыу система жамауатда властьны онгларын юлешиуню демократиялы институту. Электоральный ушакъла» деген илму ишни хазырлагъандыла. Анда шёндюгю Россейде айырыу системаны игилендириуню мадарлары, къол кётюрюуге алимлени, бу ишни жашауда бардыргъанланы кёз къарамлары сюзюлгендиле. Ол санда «абсентеизм» - айырыучуланы къол кётюрюуге къатышыргъа унамагъанлары – деген ангылау тинтилгенди, бу болум кенг нек жайылгъанына да къаралгъанды.
2019 жылда 30 апрельде Уполномоченный Къабарты-Малкъар къырал университетде бардырылгъан «Социал ишни тарыхыны, теориясыны, методологиясыны баш магъаналы проблемалары» деген регионла аралы илму-практика конференциягъа къатышып, «Билим бериу бла чырмаусуз хайырланыу эмда аны качествосун игилендириу – къыралын айнытыуну баш амаллары» деген темагъа доклад этгенди.
2019 жылда сентябрьде Уполномоченный «Право къоруулаучуланы школу: билим алыргъа эм ишлерге» право билим бериу проектге къатышханды. Ол Россейни регионларында право билим бериу сынауну сингдирир, жаш адамланы праволу билимлерин игилендирир мурат бла толтурулады. Уполномоченный КъМР-ни Жарыкъландырыу, илму эм жаш тёлюню ишлери жаны бла министерствосу бла бирге праволу волонтёрланы корпусуна кандидатланы айыргъанды эм аланы билим алыргъа жибергенди.
2019 жылда октябрьде КъМКъУ-ну эмда КъМКъАУ-ни келечилери бла бирге Уполномоченный «Адамны эркинликлери» видеодерслени Битеуроссей конкурсуна къатышханды. «Адамны эркинликлери, аны къоруулауну амаллары эм мадарлары» деген бериу «Бек иги интерактив билим бериу программа» номинацияда Битеуроссей конкурсда хорлагъанды эмда РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни дипломуна тийишли болгъанды.
Адамны эркинликлерини халкъла аралы кюнюню чеклеринде (10 декабрьде) республиканы билим бериу учрежденияларында «Правону бирикдирилген дерси» бардырылгъанды. Уполномоченный эм аппаратны келечилери Чегем, Бахсан эм Элбрус районлада дерсле бергендиле. Аланы кезиуюнде окъуучула Адамны эркинликлери жаны бла битеулю Декларацияны, халкъла аралы башха праволу актланы магъаналарыны, РФ-ни Конституциясыны къыралны жашауунда жерини, адамны праволарын бла эркинликлерин сакъларгъа кереклисини, бу иш къалай тамамланнганыны, инсанланы праволу билимлерин айнытыу программаларыны юслеринден билгендиле.
Озгъан жылда Уполномоченный эм аппаратны келечилери организациялагъа, предприятиялагъа, билим бериу учреждениялагъа 35 кере баргъандыла.
Битеу бу жумушла, тюбешиуле хар жыл да бардырыладыла. Уполномоченный мындан ары да аланы тамамларгъа муратлыды, аны бла бирге бу ишге къырал органла, граждан обществону институтлары тири къатышдырыллыкъдыла.
законла чыгъарыугъа
къатышыу, къырал эм
жер-жерли власть органла бла байламлыкъла
2019 жыл право къоруулаучуланы къырал организацияланы жашауларында энчи магъаналы болгъанды. Адамны эркинликлери жаны бла федерал уполномоченный Т.Н. Москалькованы башламчылыгъы, РФ-ни Федерал Жыйылыууну Федерация Советини башчысы В.И. Матвиенкону себеплиги эмда РФ-ни субъектлеринде уполномоченныйлени къатышыулары бла Къырал Дума «РФ-ни субъектлеринде уполномоченныйлени ишлерини битеулю принциплерини юсюнден» федерал законну проектин биринчи окъулууда къабыл кёргенди. Аны аллында уа проектни уполномоченныйле эм аппаратлары сюзгендиле. КъМР-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный хазырлагъан предложениялагъа Эксперт советни жыйылыуунда къаралгъандан сора этилген эсгертиуле эсге алынып, Москвагъа ишчи къауумгъа эмда РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйге берилгендиле.
Федерал арадача, Къабарты-Малкъарда да Уполномоченный къырал эм муниципал власть органла, жамауат эм дин биригиуле бла байламлыкъланы жюрютеди.
Кёп болмай республиканы прокурору Н.А.Хабаров бла адамны эркинликлерин сакълауда бирге ишлеуню юсюнден келишим жангыртылгъанды.
Россей Федерацияны Президентини Шимал-Кавказ федерал округда толу эркинликли келечисини аппараты, КъМР-де баш федерал инспектор, сабийлени эркинликлери эмда предпринимательлени эркинликлери жаны бла уполномоченныйле бла инсанланы праволарын эм эркинликлерин сакълау жаны бла хайырлы байламлыкъла андан ары бардырыладыла.
Былтыр законла чыгъарыу ишни чеклеринде 59 законопроект сюзюлгенди, алагъа эсгертиуле хазырланып, КъМР-ни Парламентине берилгендиле.
Россей Федерацияны Президентини Шимал-Кавказ федерал округда толу эркинликли келечисини аппараты бла байламлыкъла андан ары бардырыладыла. Уполномоченный жайда полпредге КъМР-де адамны эркинликлерин сакълау жаны бла предложенияла жибергенди.  
Биз КъМР-ни Урунуу эм социал къоруулау министерствосу бла дайым да бирге ишлейбиз, ол санда сакъатлагъа эмда саулукъларына кёре чекленнген онглары болгъанлагъа болушлукъгъа къуралгъан «Доступная среда» программаны жашауда бардырыу жаны бла.   
Уполномоченный республикалы, регионла аралы, битеуроссей, халкъла аралы конференциялагъа, форумлагъа, «тёгерек столлагъа» къатышады, алада адамны эркинликлерин эм праволарын жалчытыу жаны бла проблемаланы юслеринден докладла этгенди:
- 2019 жылда 9 апрельде Уполномоченныйни башламчылыгъы бла КъМР-ни Парламентинде «Аз тюбеген, жашаугъа къоркъуулу  (орфанный) аурууладан къыйналгъанланы керекле бла жалчытыуну къурау» деген темагъа «тёгерек стол» къуралгъанды;
- 2019 жылда22-28 апрельде Астраханьда РФ-ни Приволжск, Шимал-Кавказ, Юг федерал округларына кирген субъектлеринде адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйлени координация советлерини «Обеспечение реализации свободы совести и гарантий культурно-гуманитарных прав в условиях полиэтнического и многоконфессионального российского общества и государства (состояние, проблемы, положительные практики)» деген темагъа жыйылыулары бардырылгъанды. Анга башчылыкъны РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный этгенди;
- 2019 жылда 30 апрельде Х.М.Бербеков атлы Къабарты-Малкъар къырал университетде «Социал ишни тарыхыны, теориясыны, методологиясыны магъаналы проблемалары» деген регионла аралы конференцияда «Билим бериу бла чырмаусуз хайырланыу эмда аны качествосун игилендириу – къыралны айнытыуну баш амаллары» деген темагъа доклад;
- 2019 жылда 16-17 майда Къазанда адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйлени координация советлерини «Инсанланы урунуу эркинликлерин сакълау» деген темагъа жыйылыулары. «РФ-ни инсанларыны эмда РФ-де болгъан тыш къыраллыланы, инсанлыкълары болмагъанланы тилеклерин тинтиу, инсанланы приёмгъа алыу» деген бёлюмде доклад; 
- 2019 жылда 18-19 июньда Бакуда «Омбудсменлени тюзлюклю дунияны къурауда эм ышаннгылы айныуну жалчытыуда магъаналары» деген темагъа XVI халкъла аралы конференция;
- 2019 жылда сентябрьде адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйлени координация советлерини Узакъ Восток федерал округда  кенгертилген жыйылыуларына эмда «Адамны эм инсанны эркинликлерин бла праволарын жалчытыуну магъаналы соруулары (регионну чеклеринде)» халкъла аралы илму-практика конференциялагъа заочно къатышханды;
- 2019 жылда 9-10 октябрьде Москвада Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни институту къуралгъанлы 10 жыл толгъанына аталгъан  «Шёндюгю болумда адамны эркинликлерин эм праволарын сакълау: сынау, проблемала, онгла» деген регионла аралы конференция;
- 2019 жылда 11 декабрьде уполномоченныйле Россейни Президенти бла тюбешиуден эмда РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни «Ахшылыкъ этерге ашыгъыгъыз» ведомстволу майдалларын бергенден сора омбудсменлени координация советлерини «Защита прав потерпевших в уголовном и административном процессе» деген темагъа жыйылыу къуралгъанды. РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный Т.Н.Москалькованы докладын сюзюуге Федерация Советни, Къырал Думаны, РФ-ни Баш прокуратурасыны, Баш сюдню, РФ-ни Баш сюд приставыны, РФ-ни МВД-сыны следствие департаментини, илмуну келечилери къатышхандыла. Арт жыллада къырал власть органла уголовный эм административ процесс бардырылгъанда терсликле сынагъанланы эркинликлерин сакълау жаны бла тийишли мадарла толтургъанлары белгиленнгенди. 
Уголовный эм административ процесс бардырылгъанда терсликле сынагъанланы эркинликлерин сакълауну игилендирир мурат бла совет быллай эсгертиулени чыгъаргъанды:
- къыралда уголовный политиканы концепциясын къабыл кёрюрге;
- РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйге эмда къыралны субъектлеринде омбудсменлеге административ бузукълукъланы эм административ дауланы тинтирге эркинлик берирге;
- аманлыкъладан заран сынагъанлагъа болушлукъ берген араланы системасын айнытыргъа.

Ахыр болумла
Къыралны жамауат эм политика жашауунда РФ-ни Президенти В.В.Путинни Россей Федерацияны Федерал Жыйылыууна Посланиясы энчи магъаналы иш болгъанды. Анда Президент Россей Федерацияны Конституциясына тюзетиуле кийирирге кереклисин белгилегенди. Аланы жашауда бардырыр мурат бла Президент Къырал Думагъа Россей Федерацияны Конституциясына тюзетиуле кийириу жаны бла «Властьны къурауну бир-бир сорууларын игилендириуню юсюнден» Федерал законну проектин кёргюзтгенди. 
Къырал Дума проектни биринчи окъулууда къабыл кёргенди, аны экинчи окъулууда сюзерден алгъа уа ишчи къауум къуралып, проектге келген эсгертиуле бла предложенияла сюзюледиле. Экспертлени къауумуна уа бизни коллегабыз да къошулгъанын белгилерчады: Россей Федерацияны Президентини Миллетле аралы халла жаны бла советини келечиси Сохроков Х.Х. 
Экинчи окъулуудан сора уа битеухалкъ  къол кётюрюу къуралып, къыралны инсанлары законопроектге ыразы болгъанларын бла  къалгъанларын белгили этерикдиле. Аны эсге алып,  мен, Уполномоченныйча, КъМР-ни Айырыу комиссиясында  Жамауат советни башчысыча, Россей Федерацияны Конституциясына кийирилген тюзетиулени юслеринден кесими оюмуму айтыргъа сюеме. 
Тюзетиулени асламы артыкъда магъаналыдыла, Россей Федерацияны жамауат-политика системасын кючлеуде эм айнытыуда керекли жумушла бардыла.  
РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный Т.Н.Москалькова белгилегенича, «…Россейни Конституциясын игилендириу – эрттеден да тамамларгъа керекли ишди … аланы асламы адамны эркинликлерин сакълау бла байламлыдыла, аланы арасында энчи эс адамны социал эркинликлерине бурулады. Россей Федерацияны Президенти къыралны инсанларыны социал праволарына гарантияларын Россей Федерацияны Конституциясына  кийирилген 75-чи статьясыны 5-чи эм 6-чы кесеклеринде белгилегенди.  Алада уа юч магъаналы болум барды: биринчиден, хакъны бек аз ёлчеми РФ-де уруннган адамгъа жашау этерге жетерик ахчаны эм аз ёлчеминден гитче болмазгъа тийишлиди. Экинчиден, социал пособиялагъа бла тёлеулеге индексация этилликди. Ючюнчюден, пенсиялагъа индексация этилликди…».  
Тюзетиуле Россей Федерация  социал къырал болгъаныны юсюнден конституциялы болумну кенгертедиле эм шарт тохташдырадыла. 
 Аны бла бирге жер-жерли самоуправление органланы ишлерин игилендириу жаны бла предложенияла берирге сюеме. Россей Федерацияны Конституциясыны 132-чи статьясыны 3-чю кесегинде «Жер-жерли самоуправление эм къырал власть органла Россей Федерацияны власть органларыны системасына киредиле» деп белгиленнгенин эсге алсакъ, ала бютюнда кереклидиле. 
Шёндюгю Конституцияны 12-чи статьясына тийишлиликде жер-жерли самоуправление органла къырал власть органланы системасына кирмейдиле. Тюзетиулени тюзлюгюн белгилей, федерал ара жер-жерли самоуправление органланы  ишлерин ахча бла жалчытыуну мадарлары кёрсе да иги боллукъ эди.  Ол дотациялы регионлагъа бютюнда магъаналыды. 
Культураны белгили къуллукъчулары – ишчи къауумну келечилери - Россей Федерацияны Конституциясына къырал культураны сакъларгъа борчлу болгъаныны юсюнден болумну кийирирге предложение этгендиле. Аны тюзлюгюн айтыргъа тийишлиди. Алай аны бла бирге уа бу болумгъа  Россей Федерацияны кёп миллетли халкъларыны ана тиллерин сакълау  эм айнытыу жаны бла жумушла да  кийирилсе  тюз боллукъду.  Арт заманда жамауатны миллет тиллени болуму артыкъда къайгъыртады. Анга Россей Федерацияны Президенти да эс бургъанды. Ол «…хар миллетге да ана тилин сакълау – тёрелерин, энчиликлерин сакълау бла тенгди» деген магъанада айтханды.
2019 жылда 10 декабрьде Россей Федерацияны Президенти В.В.Путин Кремльни Екатерининский халында РФ-ни субъектлеринде адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйле бла тюбешгенди. Бу жыйылыу эрттеден да сакъланнганды. Россей Федерацияны Президенти Адамны эркинликлери жаны бла халкъла аралы кюнде право сакълаучула бла тюбешгени тёрели болгъанын айтырчады.  Бу жол ол адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйле бла энчи жолукъгъанды. Алай бла ол бу институтха энчи магъана бергенин кёргюзтгенди.
Жыйылыу ышаннгылы халда баргъанды. Президент уполномоченныйлени ишлери бла байламлы соруулагъа эс буруп тынгылагъанды. Ол Россей Федерацияны субъектлеринде уполномоченныйле конституциялы жорукъланы сингдириуде, инсанланы праволарын жалчытыуда ышаннгылы болушлукъчулары болгъанларын айтханды эмда не жаны бла да себеплик этерге сёз бергенди.
Тюбешиуде федерал араны эмда Президентни себепликлери бла Россей Федерацияны субъектлеринде адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйлени институтлары къуралгъанлары эмда борчларын толтуруп башлагъанлары, аланы ишлерин жалчытыр мурат бла законодательный ырысхы-техника, къурау база къуралгъанлары айтылгъанды. Анга уа Москвада Смоленск майданда Адамны эркинликлерини юйю ачылгъаны да шагъатлыкъ этеди. Анда РФ-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйге эмда аны аппаратына борчларын толтурурча битеу мадарла къуралгъандыла. Инсанланы приёмгъа алырча жер, субъектледе уполномоченныйле Москвагъа келгенлеринде жумушларын толтурурча онгла да бардыла.
Къыралны эмда аны оноучуларыны жанындан уполномоченныйлеге быллай хурмет этилгенин эсге алып, инсанланы праволарын бла эркинликлерин сакълау ишни бийик даражада толтурургъа керекбиз.
Республикада граждан обществону институтлары къуралып бошалыр чекге жетгендиле. Уполномоченный къырал эм муниципал власть органла, граждан обществону институтлары бла байламлыкъда ишлейди. Ол санда КъМР-ни Жамауат палатасы, КъМР-ни Башчысында сабийлени эркинликлери жаны бла уполномоченный, КъМР-де предпринимательлени эркинликлери жаны бла уполномоченный, КъМР-ни Муслийманларыны дин управлениясы, Орус православ килисаланы благочинныйи, политика партияла, жамауат организацияла бла.
Белгилегенибизча, 2019 жылда Уполномоченныйге инсанладан келген тарыгъыула бла тилекле кёбейгендиле. Аланы саны эмда белгили этилген шартла уа бизге энтта ишлерге кереклисин, биз жууап берирча жарсыулу ишле болгъанларын кёргюзтедиле. Бизни урунууда, билим бериуде, саулукъ сакълауда, право низамны сакълаучуланы ишлеринде, бютюнда следствие органлада, инсанланы эркинликлерине бузукълукъла этилгенлери жарсытады.
- республиканы инсанларыны урунуу праволарын сакълауда;
- республиканы инсанлары качестволу эм хакъсыз саулукъ сакълау бла хайырланыргъа эркинликлерине, льготалары болгъанланы дарманла бла чырмаусуз жалчытыуда;
- ёксюз, къарар адамлары болмагъан сабийлени, льготалары болгъанланы социал жашау журт бла жалчытыуда;
- сакъатлагъа, саулукъларына кёре чекленнген онглары болгъанлагъа «Доступная среда» программа къалай толтурулгъанына;
- право низамны сакълаучу органланы келечилерини ишлерине тарыгъыуларына;
- граждан эм уголовный сюд баргъан кезиуде инсанланы эркинликлери бла праволары къалай сакъланнганларына, сюд тюзлюк бла бардырылырына конституциялы эркиликлерине, законлукъну эм тюзлюкню принциплери сакъланырларына.
2020 жылда «РФ-ни субъектлеринде адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйлени ишлерин къурауну битеулю принциплерини юсюнден» Федерал закон къабыл кёрюлюрге боллукъду. Аны жарашдырыугъа уполномоченныйле да къатышхандыла. Биз акъыл этгенден, ол  уполномоченныйлени институтларыны праволу мурдорун кючлеуде магъаналы амал боллукъду. Ол санда аланы къуллукъгъа салгъанда, полномочиялары тохтатылгъанда, власть органланы уполномоченныйлени эсгертиулерине жууапланы бергенде низамны тохташдырыргъа себеплик этерикди.
Аны бла бирге ол жаны бла республикалы законнга тюзетиулени бла тюрлениулени хазырлап, аланы КъМР-ни Парламентине кёргюзтюрге керекбиз.
Уполномоченный, аны муниципал районлада бла шахар округлада ышаннгылы келечилери совет халкъны Уллу Ата журт урушда Хорламыны 75-жыллыгъын белгилеуге хазырланыугъа тири къатышадыла.
Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысы Парламентге Посланиясында РФ-ни Президентини Указына тийишлиликде 2022 жылда Къабарты-Малкъар Республика къуралгъанлы 100 жыл толгъаны федерал даражада белгилениригин билдиргенди. Аны бла бирге КъМР-ни Башчысы 2022 жылны КъМР-ни 100-жыллыгъыны жылынча белгилерге предложение этгенди.
Право сакълаучула, граждан обществону институтларыча, бу башламчылыкъны къабыл кёредиле. Къууанчлагъа хазырланыуну чеклеринде уа инсанланы праволарын бла эркинликлерин сакълауда, мамырлыкъны, миллетле эм динле аралы келишиулюкню жалчытыуда тири ишлерге хазырдыла.