ТекIуэныгъэ-75.
Лъэпкъ куэду зэхэт ди къэралым мыгувэу игъэлъэпIэнущ 1941 - 1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэр и текIуэныгъэкIэ зэриухрэ илъэс 75-рэ зэрырикъур. Дэтхэнэ зым ди дежкIи ар махуэшхуэ нэхъ лъапIэ дыдэщ икIи нэхущ. Шэч хэлъкъым, абы и мыхьэнэр зэи кIащхъэ зэрымыхъунум.
КъэкIуэну дахэм, гъащIэр дунейм щефIэкIуэн папщIэ зэрахьа лIыгъэм и инагъыр а махуэ лъапIэр къызэрыунэхурэ зэман нэхъыбэ дэкIыхукIэ нэхъ куужу зыхыбощIэ. Дэтхэнэ зыми ди гущIэм къыщызэщIотаджэ гуфIэгъуэмрэ гуIэгъуэмрэ, пагагъымрэ лыузымрэ. ХэкIуэдахэм я фэеплъым, ди адэшхуэ-анэшхуэхэм мыкIуэдыж я хахуагъэмрэ лIыгъэмрэ зыхудогъэщхъ. Зауэ лыгъейм кIуэцIрыкIыфу, псори ягъэвыфу икIи яшэчыфу текIуэныгъэр къытхуэзыхьахэр дигу къыдогъэкIыж.
Гитлер зи пашэ Германиер зэтекъутауэ дуней псор фашизмэм къегъэлыным ехьэлIа псемыблэж бэнэныгъэм, ди къэралым щыпсэу адрей лъэпкъхэми яхуэдэу, хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым. Ди щIыналъэм икIа адыгэ, балъкъэр, урыс, тат, нэгъуэщI лъэпкъхэми ящыщ цIыху минипщIхэр Хэку зауэшхуэм и фронт зэмылIэужьыгъуэхэм щхьэмыгъазэу бийм щыпэщIэтащ, жэщ-махуэ жамыIэу тылым щылэжьащ.
Брест быдапIэр хъумэным щегъэжьауэ Берлин къащтэхукIэ, ди республикэм икIахэр я псэ емыблэжу Хэкум и щхьэхуитыныгъэмрэ абы и щIыхьымрэ яхъумащ. Абыхэм ящыщ куэдым Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыфIащащ, ЩIыхь орденым и нагъыщищри къратащ, минхэр орденхэмрэ медалхэмкIэ ягъэпажащ. Къэрал псом щызэлъэщIысащ ди лъахэгъухэу Къардэн зэкъуэшхэу Къубатийрэ Къэбардрэ, Байсултанов Алим, Кузнецовхэ Георгийрэ Василийрэ, Къанкъуэщ Ахьмэдхъан, Мэсей Аслъэнджэрий, Яхэгуауэ Михаил, Иуан Хьэсэн, Иллазаров Исса, Стеблинский Сергей сымэ, нэгъуэщIхэми зэрахьа лIыгъэхэр, абыхэм я хахуагъэр.
1941 гъэм и щэкIуэгъуэм (ноябрым) зэхуашэсын щIадзащ 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шу дивизэр. Абы хыхьащ ди щIыналъэм щыпсэу шууей 3500-рэ. Дивизэр зыхуеину псомкIи къызэгъэпэщыныр къанэ щымыIэу щIыпIэ колхозхэм, совхозхэм, предприятэхэм я пщэ иралъхьэжащ.
1942 гъэм и гъатхэм 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шу дивизэр тэн (дон) губгъуэм бийм щыпэщIэуващ икIи къикIуэт зымыщIэу Сталинград зыхъумахэм ящыщащ. Жэщ-махуэ 250-кIэ бжыгъэкIэ къебэкI фашистхэм езэуащ ди шууейхэр, сэшхуэ пцIанэкIэ танкхэм щебгъэрыкIуэ куэдрэ къахуихуэу. Ахэр лIыгъэм, Хэкум хуэпэжыным и щапхъэ хъуащ.
Нэхъапэм зэи ямылъэгъуа зышыIэныгъэрэ бэшэчагърэ къалъыкъуэкIащ тылым къэнахэм. Жэщи махуи мыувыIэу ахэр заводхэмрэ фабрикэхэмрэ, губгъуэхэмрэ фермэхэмрэ щылэжьащ, яIэ псори фронтымрэ текIуэныгъэмрэ ирату. Зэман кIэщIым къриубыдэу зэрыкъэралу бийм пэщIэтхэм хуэлажьэ хъуащ, Дзэ Плъыжьым щIэгъэкъуэн лъэщ хуэхъуу. Псоми куууэ зыхащIэрт армэр шхынкIэ, щыгъынкIэ, IэщэкIэ, гулъытэкIэ зыхуей хуэмызэмэ зэрытемыкIуэфынур.
Дэнэ щIыпIи щыхуэдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и предприятэхэр, колхозхэр, совхозхэр «Псори фронтым папщIэ, псори текIуэныгъэм папщIэ» къыхуеджэныгъэм щIэуващ икIи къанэ щIагъуэ щымыIэу фронтым телажьэ хъуащ. ГущIэгъуншэ бийм пэщIэува я бынхэм, адэхэм, дэлъхухэм я лэжьапIэ IэнатIэм пэрыувахэщ зи ныбжь хэкIуэтахэр, цIыхубзхэр, ныбжьыщIэхэр. ИкIи зы IэнатIэ щыIэтэкъым ди республикэм и гуащIэрыпсэухэм лэжьыгъэфI къыщамыгъэлъагъуэ, къапэщылъ къалэнхэр хуэдитI-щыкIэ щамыгъэзащIэу.
Комсомол-щIалэгъуалэ бригадэхэр, звенохэр, сменэхэр къызэрагъэпэщырт, зэхьэзэхуэм зиубгъуат. IэщIагъэщIэхэм, IэщIагъэ зэмылIэужьыгъуэхэм ерыщу зыхуагъасэрт. Къалэжьыр нэхъыбэ, нэхъыфI хъун папщIэ IэмалыщIэхэр, гупсысэщIэхэр, Iуэху бгъэдыхьэкIэщIэхэр зыубгъуауэ къагъэсэбэпырт, къэрал мылъкур зэрагъэзахуэрт.
Фронтымрэ цIыхубэ хозяйствэмрэ я IэщIагъэлIхэр щагъэхьэзыр еджапIэхэр къызэIуахащ. Абыхэм я фIыгъэкIэ зауэм и япэ мазэхэм ягъэсащ пулеметгъауэ мини 2-м щIигъу, шофёррэ мотоциклзехуэу 600, телефонисту 1625-рэ, альпинистрэ парашютисту 1500-рэ, ПВО-м и инструктор 300, нэгъуэщI куэди.
Ди республикэм и промышленностыр зэман кIэщIым къриубыдэу зауэм телажьэ хъуащ. Къапщтэмэ, Налшык и гидротурбиннэ заводым и лэжьакIуэхэр, завод Iэмэпсымэхэр къыздашэу Одессэ къиIэпхъукIа гупым я гъусэу, фочышэхэмрэ топышэхэмрэ къыщIагъэкIыу хуежьащ, «катюшэ» лагъымыдзхэм я реактивнэ лагъымхэри хэту. Моторхэр ремонт щащIу Прохладнэ дэт заводым щызэрагъэпэщыжырт бийм зэтрикъута танкхэр, бронетранспортёрхэр, нэгъуэщI зэрызауэ техникэр. Нарткъалэ спирт заводым къыщIигъэкI хъуащ лагъымхэр, гранатэхэр, мафIэ зыдз Iэщэхэр. Лэскэн фанер заводым къэралым и авиацэ промышленностым фIагъ ин зиIэ фанерхэр хуригъашэрт, кхъухьлъатэхэр щащIкIэ къагъэсэбэпыну. «Чинар» заводым мафIэ щIэзыдзэ дагъэхэр птулъкIэхэм щрагъахъуэрт.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр зэрыгушхуэ Тырныауз вольфрам-молибден комбинатым Хэку зауэшхуэм и лъахъэнэм руда тонн минищэхэр къыщIихащ, ахэр зэхигъэкъэбзыкIри молибден, шеелит зэхуэхьэсахэр СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и промышленностым хуригъэшащ. Абыхэм бронетехникэмрэ кхъухьлъатэхэмрэ я быдагъыр ягъэлъэщырт. Вольфрамымрэ молибденымрэ къищынэмыщIауэ, комбинатым къыщIигъэкIыф хъуащ гранатэхэр, лагъымхэр, мафIэ зыдз Iэщэхэр.
Грамм щитI зэрыхуэ пакет мелуанхэр щызэкIуэцIалъхьащ Налшык дэт IэфIыкIэ фабрикэм. Лы комбинатымрэ республикэм и адрей ерыскъы предприятэхэмрэ фронтым ирагъашэрт лы, хадэхэкI консервхэр. Швейнэ фабрикэхэм, артелхэм, унагъуэхэм къыщызэрагъэпэщат зауэлIхэм я щыгъынхэр куэду щыдыныр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыпIэ промышленностымрэ промышленность псынщIэмрэ фронтыр къызэрагъэпэщырт фэ вакъэкIэ, джэдыгукIэ, упщIэ вакъэкIэ, щыгъын хуабэкIэ, нэгъуэщIхэмкIи. Фоч лъэдакъэхэр, альпинист Iэмэпсымэхэр, уанэхэр, шхуэхэр куэду къыщIагъэкIырт.
Къанэ щымыIэу я къалэнхэр ягъэзащIэрт мэкъумэшыщIэхэми. Iэмал имыIэу къэралым иратын хуейм къищынэмыщIауэ, планым щIигъуу къалэжьахэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и къуажэдэсхэр езыхэм яфIэфIу зыхъумэжыныгъэм и фондым халъхьэрт, Совет Армэм щхьэкIэ гъавэ гектар лейхэр хасэрт, я щхьэм къабгъэдэкIыу фронтым Iутхэм ерыскъыхэкIхэр хурагъашэрт, хуит къэхъужа къэралым и щIыналъэхэм жылапхъэхэр Iэрагъэхьэрт. Бийр гъунэгъу дыдэ къыщыхъуами, ди щIыналъэм къыщихьами, ар яубыдыхукIэ, губгъуэ лэжьыгъэр зы дакъикъи зэпыуакъым. Шэр къателъалъэми, топышэхэр ящхьэщылъэтми, гъавэр Iуахыжурэ ди зауэлIхэм хурагъашэрт.
Хэку зауэшхуэм и лъахъэнэм къриубыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и мэкъумэшыщIэхэм къабгъэдэкIыу къэралым Iэрыхьащ гъавэу тонн мин 273-рэ, сэхурану тонн мин 47,6-рэ, мэкъуу тонн мин 55,6рэ, кIэртIэфу тонн мин 32,5-рэ, хадэхэкIыу тонн 19,6-рэ, лыуэ центнер мин 97-рэ, шэуэ центнер мелуанрэ мин 642-рэ, цыуэ тонн мини 9, фэ зэмылIэужьыгъуэу мин 253-рэ, джэдыкIэу мелуан 13,5-рэ, нэгъуэщIхэри.
Совет шууейхэм адыгэ шыфI дыдэу мин 27-м щIигъу хурагъэшащ. Совет Союзым и дзэзешэ цIэрыIуэхэу Будённэмрэ Ворошиловымрэ абыхэм пщIэ лъагэ хуащIащ икIи мызэ-мытIэу жаIащ адыгэшыр и бэшэчагърэ жыIэдаIуагъкIэ псоми зэрефIэкIар.
КъищынэмыщIауэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэухэм къабгъэдэкIыу совет зауэлIхэм яIэрыхьащ щIакIуэу, упщIэ вакъэу, цы лъэпэду, нэгъуэщI щыгъын хуабэу мин 23-м щIигъу. Советыдзэм хуащIа тыгъэхэр илъу Налшык и закъуэ вагон 20 дэкIащ. Ахэр Ищхъэрэ, нэгъуэщI фронтхэм Iутхэм, ди щIыналъэм фашистхэр щызэтезыукIэ 37-нэ армэм и зауэлIхэм хуагуэшащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и гуащIэрыпсэухэм лъы зыта куэди къахэкIащ. Ар уIэгъэ хъуа ди зауэлIхэр хуабжьу сыт щыгъуи зыхуэныкъуэт.
Ди республикэм и къалащхьэм и зыгъэпсэхупIэ, щеIэзэ щIыпIэ нэхъыфIхэм 1942 гъэм и пэщIэдзэм ягъэIэпхъуэ госпиталь 16 къыщызэIуахат, зэуэ цIыху мин 15 щIэхуэу. Абыхэм щылэжьа дохутыр, фельдшер миным щIигъум я дэIэпыкъуныгъэм и фIыгъэкIэ фронтым Iухьэжащ зауэлI мин 600-м щIигъу. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэм щыIэ зауэ госпиталхэм сыт щыгъуи я нэIэ трагъэтырт IуэхущIапIэ, еджапIэ зэмылIэужьыгъуэхэм.
Хэкур гъунэншэу фIыуэ зэралъагъум и щыхьэтт ди республикэм щыпсэухэм игъащIэ лъандэрэ гуащIэдэкI хьэлэлкIэ зэхуахьэса мылъкур къэралыр хъумэным езыхэм яфIэфIу зэрыхалъхьэр. Апхуэдэу зэхуахьэсахэмкIэ яухуащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и комсомолец» кхъухьлъатэ эскадрильер, «Къэбэрдей-Балъкъэрым и колхозхэт», «ЗэрыпхъуакIуэ нэмыцэхэм - ажал!» танк колоннэхэр, «Прималкэ гъавэ совхоз» топгъауэ батареер. Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхухэр жыджэру хэтащ «Орджоникидзе и гъущI гъуэгу лэжьакIуэ», «ЦIыхубэ егъэджакIуэ», «Совет школакIуэ» танк колоннэхэр, «Зауэ цIыхубз ныбжьэгъу» кхъухьлъатэ звенохэр яухуэн папщIэ мылъку щызэхуахьэсми.
Псори зэхэту Къэбэрдей-Балъкъэрым и гуащIэ­рыпсэухэм зауэ техникэ ухуэным сом мелуан 36,5-рэ езыхэм яфIэфIу халъхьащ. КъищынэмыщIауэ, жыджэ­рагъ ин яхэлъу зауэ заёмиплIми Iэ традзэри фронтым иджыри сом мелуан 95,3-рэ иратащ, ахъшэ-хьэпшып лотереем и билету сом мелуан 18,2-рэ и уасэ къащэхуащ, облигацэхэмкIэ сом мелуани 10,6-рэ зыхъумэжыныгъэмкIэ фондым халъхьащ. А псори фашист Германиер зэхэкъутэнымкIэ щIэгъэкъуэнышхуэ хъуащ.
Хэку зауэшхуэм и лъахъэнэ гугъум псэемыблэж лэжьыгъэ хьэлъэ зэрырагъэкIуэкIам къыхэкIыу ди республикэм и мэкъумэшыщIэ, лэжьакIуэ, Iуэхузехьэ, интеллигенцэм щыщ минхэм къэралым и дамыгъэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ. Абыхэм ящыщщ Котляревскэ станцым и гъущI гъуэгу лэжьакIуэ Парапурэ Андрей, 1944 гъэм «Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэр къызыфIащар.
Я Iыхьлы дыдэхэм хуэдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщрагъэблэгъащ Москва, Ленинград къалэхэм, Урысейм, Украинэм, Молдавием, Прибалтикэм и республикэхэм къиIэпхъукIа цIыху мин 16,5-р. Псом хуэмыдэу гулъытэ хэха ягъуэтат МХАТ-м, нэгъуэщI театр цIэрыIуэхэм я артистхэм. 1941 гъэм къэIэпхъуахэм ящыщ куэд Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэуну къэнащ.
Ди республикэм щыщ цIыху мин 60-м щIигъур Хэку зауэшхуэм и фронт зэмылIэужьыгъуэхэм хахуагъ ин, лIыгъэ мыкIуэщIыж яхэлъу щызэуащ. Абыхэм ящыщу цIыху мин 40-р, нэгъуэщIу жыпIэмэ - щы къэс тIур, хэкIуэдащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым зы унагъуи искъым зауэм и мафIэ лыгъейм имылыгъуауэ, цIыхукIэ хэщIыныгъэ имыгъуэтауэ. Аращ дыпсэухукIэ тщыгъупщэ щIэмыхъунур икIи яхуэфэщэн пщIэ лъагэ щIахуэтщIын хуейр 1945 гъэм накъыгъэм (майм) и 9-м ТекIуэныгъэ Иныр къытхуэзыхьахэр, а махуэ лъапIэр къытхуэзыгъэблэгъахэр.