«Муратым космосну тинтиуге юлюшюмю къошаргъады».

Бюгюнлюкде жаш тёлюбюз тышына кетеди, республикада къалыргъа итинмейди деп, кёп айтылады. Алай ала башха жерледе бийик билим алсала, жетишимли болуп, тукъумларын, халкъларыны атларын иги бла айтдыралсала, айхай да, аман болмаз. Аллай умутландыргъан жаш адамларыбыздан бири Теммоланы Мурадинни къызы Фатимады. Ол, Нальчикде 2-чи номерли лицейни айырмалы бошап, Москваны авиация институтуну Аэрокосмический факультетинде ракета эм ракета-космос комплекслени проектирование, чыгъарыу, хайырланыу жаны бла билим алады. - Фатима, быллай къыйын, санау кёп керек болгъан усталыкъны сайларгъа не кёллендиргенди? - Техника бла байламлы затланы хар заманда да жаратханма, школда окъугъанымда физиканы бек сюйгенме. Бу усталыкъны да анда бу предмет кёп, космосну, кёкдеги затланы билген да бек сейир боллукъду деп сайлагъанма. Алыкъа анга бир да сокъуранмагъанма. Былайда бу дерсден устазым Балов Хасан Хаутиевичге манга салгъан къыйыны ючюн жюрек ыразылыгъымы билдирирге сюеме. - Сен ючюнчю жыл окъуйса, ол кезиуге жангы, сейир не зат билгенсе? - Бюгюнлюкде учуу къалай бла жалчытылыннганын, аны математика расчётларын тинтгенбиз. Озгъан жыл проект ишле хазырлагъанбыз. Быллай борч салыннган эди: экспедиция айда 90 кюнню турлукъду. Биз алагъа къаллай бир кислород, суу, аш керек болгъанын тергегенбиз, айда базаны проектин ишлегенбиз. Аны ючюн медицина жаны бла кёп литературагъа къарагъанбыз. Адам тунчукъмазча, хауада углекислый газ мардадан кёп жыйылмазча, аны тазалауну амалларын сюзгенбиз. - Мен ангылагъандан, сизни медицина жаны бла да билимигиз иги болургъа керекди. - Хау, мени усталыгъым аны бла да къысха байламлыды, борчум - космосда адамны жашауун жалчытыу, аны саулугъун сакълауду. Сёз ючюн, скафандрда тюрлю-тюрлю трубочкаланы, ызланы хар бири кесини энчи бир борчну толтурады. Биринчиси бла аш барады, экинчиси бла кислород келеди, ючюнчюсю бла углекислый газ кетеди эм аллай кёбюсю бардыла. Космосда инсан иги кесек заманны турады, гравитация болмагъан къадарда адамны чархы, органлары (ол не бек саулукълу болса да) анга, жердеча, иги бойсунмайдыла. Биз ала тренажёрда жарау этгенде, алагъа керекли битеу затланы санап, космосда эслерин тап сезерча этерге керекбиз. - Фатима, жерде космонавтны тийишлисича хазырладыла, кёкде уа чурумла чыкъдыла. Аллай кезиуледе не этиледи? - Бир зат тапсыз барса, космонавт аны кеси тюзетирге боллукъду. Аны барысына да жерде юйретедиле. - Кесинг а скафандрны кийип кёргенмисе? - Аллай онгум бар эди, алай ол гитчеди. Анга алтмыш килограммдан ауур болмагъан, ёсюмю да 160-170 сантиметрден озмагъан адам сыйынырыкъды. Сёз ючюн, Совет Союзну заманында космический корабльле гитчеле эдиле, алада учаргъа уллу санлы адамланы алмагъандыла. Барыбыз да сюйген Юрий Гагарин да бёкем тюйюл эди. Бусагъатда тюрлениуле бардыла, алай битеулю жорукъла кёбюсюнде алгъыннгылай къалгъандыла. - Алай эсе, бюгюн да скафандрла да Гагаринни барыбызгъа да белгили суратларындачамы къалгъандыла? - Тюз алай да угъай. Ала, алгъадача, уллула, ауурла тюйюлдюле, аланы ишлегенде жумушагъыракъ, шёндюгюлю материалла хайырланыладыла. - Сизге къонакъгъа космонавтла кеслери уа келиучюмюдюле? - Хау. Быйыл инстиутутну «туугъан» кюнюне келген эдиле. Бизни факультетни бошагъан, жарым жылны МКС-де туруп, алгъаракълада жерге келген Елена Серова бла ушакъ этерге онгубуз болгъанды. Ол башында къалай тургъанларыны, анда битимле ёсдюргенлерини юсюнден айтханды. Анда аланы кеслерини оранжереялары барды. Ала космосха учханда, мындан башха-башха битимлени урлукъларын аладыла, анда болумну жердеги шартлагъа ушашдырып къурайдыла, аланы басдырадыла эм къалай ёсгенлерине къарайдыла. - Фантастика кинолада кёргюзтюлген затла акъырын-акъырын жашаугъа синге баргъаннга ушайды. - Кертиси бла да алайды. Жерни орбитасында адам жашау эталырча болумла къураргъа мурат эрттеден да бар эди. Бу да анга гитче атламды дерге боллукъду. Сёз ючюн, бюгюнлюкде Марсны теренирек тинтирча программала жарашдырыладыла, космосха энчи учуула боладыла. - Фатима, сени уа артда космонавт болургъа онгунг бармыды? - Аллай умутум жокъду. Алай космонавт болургъа сюйгенлени аскер медицинаны институтунда, Звёздный илму базада, Космонавтланы хазырлау арада саулукъларын хар не жаны бла да тинтедиле, жыйырма адамдан жангыз биреуленни алыргъа да боладыла. - Баям, Нальчикде сен кесинге иш табаллыкъ тюйюлсе? - Мен анда къайда ишлерикме бу билим бла, школда устаз болуп. Быллай институтдан сора андан ары айныргъа керекди, ол а артха атлам боллукъду. Умутум - билимими андан да бек ёсдюре, космосну тинтиуге кесими къошумчулугъуму этергеди.

Ушакъны Кульчаланы Зульфия бардыргъанды.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 09:05

БАХЧАЛАНЫ БУЗДАН КЪОРУУЛАРГЪА – 40 МИЛЛИОН СОМ

Быйыл эл мюлк жерлени буз уруудан къорууларча мадарлагъа Къабарты-Малкъарны бюджетинден 40 миллион сом бёлюнюрюкдю.

29.03.2024 - 09:04

КАРТОФДАН БАЙ ТИРЛИК КЪУУАНДЫРАДЫ

Шимал-Кавказстатны управлениясындан  билдиргенлерича, былтыр Къабарты-Малкъарны  мюлклерини барысында да картофдан  154,6 минг тонна  жыйылгъанды.  Ол былтырдан 1,8 процентге кёпдю.

29.03.2024 - 09:04

ТАНГ КЕСЕК КОНСЕРВА ЧЫГЪАРЫЛАДЫ

Къабарты-Малкъар тахта кёгетледен консервала жарашдырыу бла эки жылны ичинде алчы жерни алады. Ол санда былтыр, 363,8 миллион банка чыгъарылгъанды.

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.