Бир минут шумсуз 
туруу, гюлле салыу
10 сагъатда Нальчикни ара солуу паркында «Ёмюрлюк от» мемориалны аллында жамауат аслам жыйылгъан эди: ветеранла, толтуруучу власть, право низамны сакълаучу органланы келечилери, Парламентни депутатлары, жамауат эм дин организацияланы къуллукъчулары, «Юнармия» къымылдауну жаш аскерчилери, окъуучула, жамауат. Кёпле былайгъа ол къанлы къазауатда бюгюннгю мамыр жашауну къоруулагъан аппаларыны, жууукъларыны суратларын  алып келтиргендиле. 
Уллу Хорламны жигитлерине хурмет этерге жыйылгъанланы араларында КъМР-ни Башчысыны къуллугъун толтургъан Казбек Коков, законла чыгъарыучу органны спикери Татьяна Егорова, премьер-министр Мусукланы Алий, федерал инспектор Евгений Ткачёв да бар эдиле.  
Туугъан журтубузну немислиледен къорууларгъа Къабарты-Малкъарны 60 мингден аслам жашы бла къызы кетгендиле, аладан 40 мингнге жууугъу урушну аулакъларында къалгъандыла. Къазауатда этген батырлыкълары ючюн 26 жерлешибиз Совет Союзну Жигити деген бек сыйлы атха тийишли кёрюлгендиле. Аланы хурметине  жыйылгъанла бир минут шумсуз тургъандыла эмда эсгертмеге гюлле салгъандыла. 

«Ёлюмсюз  полкну» тизгинлеринде – 
85 минг адам
Байрам ишлени эм магъаналысы уа «Ёлюмсюз полк» болгъанды. Гитлерчиле бла къазауатда жоюлгъан, партизан отрядлада душманнга къажау урушхан, жесир лагерьлеге зорлукъ сынап ауушхан эмда Хорламны келтирген сыйлы ветеранланы суратлары бла полкну тизгинлерине битеу къыралда да 10 миллион адам тургъандыла. 
Мамырлыкъны сакълагъанланы хурметине быллай акцияла уа тыш къыраллада да бардырылгъандыла. Италияда, Германияда, Къытайда, Сербияда, Кипрде, Американы Бирлешген Штатларында, Аргентинада эм кёп башха жерледе да фашизмни хорлагъанлагъа сый-намыс этилгенди. 
Нальчикде уа маршха хазырланыу эрттенликде сагъат онда башланнганды. 400-жыллыкъны майданына сау юйюрле бла келе эдиле: абаданла, аскер кийимледе сабийле, жаш адамла… Аланы къолларында суратладан а ол къанлы къазауатдан къайтмай къалгъан 18-20-жыллыкъ жашла, урушдан юйюрлерине келген, кёкюреклери майдалладан толу ветеранла къарай эдиле. 
Сёз ючюн, Холамдан Кючмезланы Таукъан Уллу Ата журт урушха юч жашын ашыргъанды – Хасанны, Кичини эмда Мухамматны. Жарсыугъа, ахырда сагъыннганла душман бла къанлы сермешледе жоюлгъандыла. Хасан а Берлиннге дери жетгенди. Хурметли ветеран Ата журтха къайтып, республиканы айнытыугъа уллу юлюш къошханды, ол 1998 жылда ауушханды. «Соруп тургъанбыз, алай урушну сагъыныргъа,  къаллай сермешлеге къатышханын айтыргъа артыкъ бек сюймегенди. Эки къарындашын тас этгенине жюреги бек сыннганды. Кичи бла Мухаммат къайда басдырылгъанларын излеп да кюрешгенбиз, алай шартларыбыз жокъдула», - дегенди бизге Хасанны жашы Мухарбек. Ол парадха туудугъу Руслан бла бирге Кючмезланы Таукъанны юч батыр жашыны да суратларын алып келгендиле. 
Ала «Ёлюмсюз полкга» хар жылдан да къатышадыла. «Адамла бирге жыйылып, бир тизгинде баргъанлары уллу магъананы тутады. Жаш тёлю ангыларгъа керекди шёндюгю мамыр жашау къаллай багъа тёленип тохташханын, къаллай бир адам къырылгъанын бизни ырахматлы жашауубуз ючюн»,-деп акъыл этеди Мухарбек.
Бёзюланы Клара уа Бёзюланы   Османны суратын алып келгенди. «Ол мени къайын атамды. Кеси да Полтава ючюн сермешлеге къатышып, анда жанын бергенди, къабыры къайда болгъаны  белгисизди, - дегенди бизге Клара. – Ол урушха ал кюнледен къатышханды,  жарсыугъа, юйюрюне бир письмо окъуна келмегенди. Аны юч сабийи къалгъанды, кичиси къыз болгъанын билген да этмегенди, харип. Алай сабийлери барысы да жетишимлиледиле. Жашы Аслан (жаннетли болсун, ауушханды) миллетде биринчи болуп, тау иш жаны бла кандидат диссертацияны къоруулагъанды, къызы  Бакова Фаина къырал учрежденияланы профкомуну башчысыды, кичи къызы Фазилят а тёрт сабийни, бюгюнлюкде уа туудукъларын ёсдюреди. «Ёлюмсюз полк» биз таматаларыбызны жигитликлерин унутмагъаныбызны  белгисиди. Бу эсгериуню уа ёсюп келген  тёлюлеге  юйретирге тийишлиди. Ма Османны туудукълары, аладан туугъанла да аны суратын кезиу-кезиу элтедиле парадда, анга хурмет эте. Адам  улу сау къадарда фашизмни хорлагъанланы батырлыкълары бир заманда да унутуллукъ тюйюлдю». 
Акъ-Суудан тасхачы Жаболаны Тауланны жашы Магометни жигитлигини юсюнден а кёп жазылгъанды. Аны туудукълары, туугъанлары Жаболаны Лаура, Мальбаховла Дарина, Белла эм Назир да батыр аппаларыны суратын бийикге кётюрюп келгендиле парадха. «Аппам артучилищени бошагъанлай, уруш башланнганды. Ол тенглери бла бирге къазауатха кетгенди. Командирин къутхара, гитлерчилеге жесирге тюшюп, Германияда концлагерьде бир жыл тутулуп тургъанды. 
Жашау алай сейирди, 1943 жылда аны кеси къуллукъ этген армиясы эркин этгенди. Андан сора уа разведчик болуп энтта эки жыл сермешгенди. Кеси да немис тилге бек уста болгъанды, аны ючюн а Берлинде къалып, 1947 жылгъа дери аскер бёлюмде къуллукъ этгенди»,- деп хапарлайды Жаболаны Лаура. 
Жигитибиз 1989 жылда ауушханды. Болсада ол туудукъларыны, аладан туугъанларыны эслеринде бюгюн да огъурлу, сабыр адамча къалгъанды. «Уруш  ол тёлюню къадарын бузгъанды, аны не айтырыгъы барды. 9 Майда аппа нек жиляйды деп, сейир этиучю эдим. Сабийликден ангыламагъанма жюреги къалай къыйналгъанын»,-дейди Лаура.

Хар 9 Майда Жаболаны Магометдни юйюрю бирге жыйылып, Хорламны белгилегендиле, аппалары бла парадха баргъандыла. Бу тёрени уа ала бюгюн да унутмагъандыла. «Эрттенликде къалай хазырланнганы бюгюн да эсимдеди – аскер кийимлерин кийип, битеу майдалларын да тагъып чыкъса, бизге андан уллу къууанч болмагъанды. 
Ма бюгюн да биз жамауат бла бирге жигит аппабызны суратын алып баргъаныбызгъа кёлюм бек толгъанды. Аны батырлыгъы бла ёхтемленебиз. Сабийлерибизни да ата журтларын алача сюерге  юйретирбиз деп бек ышанама», - деп къошханды бизни ушакъ нёгерибиз. 
Лаура башха аппасыны (анасыны атасы) Жантууланы Бекмурзаны жашы Шамсудинни суратын да келтиргенди. Ол Кёнделенден урушха чакъырылып, Хорламны кюнюне дери гитлерчилеге къажау сермешгенди. Кеси да кёп саугъала бла белгиленнгенди, ол санда «За отвагу» майдал бла да. «Биз билгенден, ол нёгерин отдан чыгъаргъанды. Фронтдан юйюрюн излей, Къазахстаннга кетгенди. Аны ючюн а, жарсыугъа, аны аскерчи формада суратлары сакъланмагъандыла. Ол 2001 жылда 96 жыл толуп ауушханды. Шамсудин аппам да сабыр, тынч адам болгъанды, аны батырлыгъыны юсюнден биз шёндю биле турабыз, майдалларыны магъанасын ангылагъанда, аны документлерин титгенде. Кеси асыры намыслыдан, быллай батырлыкъ этгенме деп, бир заманда да айтмагъанды»,-дейди Жаболаны Лаура. 
Дагъыстанда Къоле деген гитче тау ауулдан Омаров Алил Омаровични суратын туудугъу Солтанланы Мадина къызлары Аминат эм Малика бла бирге Нальчикни орамларында элтгенди. Ол урушну биринчи кюнюнден ахырына дери сермешгенди, хурметли ветеран 1995 жылда ауушханды. «Ол бир ненча кере жаралы болгъанды. Окъ бир бутуна кирип, башхасында бегинип къалгъанды. Ол юч кюнню сакълагъанды болушлукъну. Алай башха хапарла уа айтмайчу эди, сюймегенди урушну сагъыныргъа. Аппам аллай чомарт, халал адам болгъанды, анга атамдан башха  къарамагъанма, бек сюйгенме. Не жарсыуум болса да, ол бир сёз бла аны тамамлап къойгъанды», - дейди Мадина. 
Хапаланы Батырбийни жашлары Къарашай эм Хайсар  Берлиннге дери жетгендиле. Парадха уа Къарашайны туудукълары Ботталаны Светлана, Холаланы Мадина, Чабдарланы Фатима жигит аскерчилени  суратлары бла келгендиле. «Хайсар урушда тогъуз кере жаралы болгъанды, дейдиле таматаларыбыз. Юйюрюн Орта Азияда табып, жараладан 1947 жылда ауушханды», - дейди Светлана.
Къарашай да тобугъуна жаралы болгъанды. «Ол таякъчыгъына танып баргъаны  эсимден кетмейди. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора уа Бызынгыда колхозну председатели болуп ишлегенди кёп жылланы. Ол аллай жууаш, ырахматлы, намыслы адам эди. Урушну сагъынса уа, кёз жашлары келип къалгъандыла», - деп эсгереди Фатима. 
«Ол сау къадарда барыбыз да Бызынгыгъа жыйылыучу эдик, энди уа атабызны юйюне барабыз. Парад алыкъа башланмагъанды, алай кёлюм алай толупду, жилямукъларымы кючден тыяма. Быллай жыйылыула уа ата журтубузну сюерге, мамырлыкъны магъанасын ангыларгъа болушадыла»,-дейди Мадина. 
Шауаланы Абдулланы жашы Жибрил да «Ёлюмсюз полкну» тизгинлериндеди. Аны туудугъу Улбашланы Жамиля айтханыча, Абдулланы юч жашы кетгендиле ол къанлы къазауатха. Барысы да юйлерине сау-саламат къайтхандыла. «Аппам сермешледе жаралы болгъанды, фронтдан сора Къыргъызстанда совхозда ишлеп тургъанды, кеси да беш сабий ёсдюргенди. Андан аламат аппа дунияда да болмагъанды. Женнетли болсун, 2007 жылда ауушханды. Болсада биз аны унутмагъанбыз, ма параддан сора юйюне барлыкъбыз»,-дейди ол. 
Кишиликни 
юлгюсюн -
тёлюден тёлюге 
Онбир сагъатда уа полк 400-жыллыкъ майдандан Ленин проспект бла «Келишиулюкню» майданына атланнганды. Аны ал тизгининде кадетле Уллу Хорламны байрагъын элтгендиле. Жырда айтылгъанча, «Ёлюмсюз полк» къыйыры-чеги болмагъан черекге ушагъанды. Быйыл а аны тизгинлерине республикада саулай 85 мингден аслам, ол санда Нальчикде 40 минг адам сюелгенди. 
Аланы арасында КъМР-ни Башчысыны къуллугъун толтургъан Казбек Коков да бар эди. Аны уа эки аппасы да къатышхандыла ол къанлы къазауатха. Мухамед Коковну аскерчи жолу Ростов ючюн сермешледен башланнганды. Тауби Ашноков а  офицер эди, ол Севастопольну азатлау сермешлеге къатышханды,  Сиваш кёлню ётгенди, урушдан сора уа Узакъ Востокда къуллукъ этгенди.      
Полкну ал тизгинлеринде Совет Союзну Жигитлери Байсолтанланы Алимни, Назир Канукоевни жууукълары келе эдиле. Акциягъа къатышханла Келишиулюкню майданына жетгенде, алайда жыйылгъанла ёрге туруп, алагъа къарсла бла тюбегендиле.   
Ызы бла Правительствону юйюню аллында «Хорламны аскерчисине махтау» деген театр оюн кёргюзтюлгенди. Аны аллында уа Казбек Коков ветеранланы, жаш тёлюню, жамауатны алгъышлап,  Хорламны кюню хар юйюрге, битеу къыралгъа да эм багъалы, халкъны саулай ёхтемлендирген байрам болгъанын чертгенди. «Жылла озадыла, тёлюле алышынадыла, алай Уллу Хорлам – миллетни бирлигини, аскер махтаулукъну, батырлыкъны белгисича, Ата журтубузну тарыхына ёмюрлеге жазылгъанды», - дегенди республиканы оноучусу.
Казбек Валерьевич  ол къанлы сермешде совет къырал хорлагъаны даулашсыз болгъанын, аны ючюн а фронтлада жанларын аямай сермешгенлени атларын ёмюрлюк этерге кереклисин айтханды. «Совет халкъ къаллай уллу къоранчла этгенин унутургъа эркин тюйюлбюз. Ата журтубузну къоруулагъан жигитлерибизге баш урургъа, аланы кишиликлерин тёлюден тёлюге юйретирге, кёп миллетли къыралыбызны бирлигин сакъларгъа борчлубуз»,-дегенди ол.
Алгъышлауунда республиканы оноучусу Хорламны багъасы артыкъда уллу болгъанын – 27 миллион адам жоюлгъанын, шахарла, элле жер юсюнден жокъ этилгенлерин унутмазгъа да чакъыргъанды.  «Адам улуну тарыхында бир къырал да эркинлик, жалынчакъсызлыкъ ючюн быллай уллу, кюйсюз багъа бермегенди», - деп къошханды ол.
Ол къанлы урушну аулакъларындан Къабарты-Малкъарны 40 минг жашы бла къызы къайтмагъандыла. Аланы жигитликлери бир заманда да унутуллукъ тюйюлдю. «Бюгюн ала бла бирге Хорлам ючюн къарыуларын аямай фабрикалада, заводлада кечеди-кюндю демей ишлегенлеге, тирлик ёсдюрюп, аны саулай фронтха жибергенлеге баш урабыз. 
Фронтда къазауатда жанларын аямай  сермешгенле, тылда ишлегенле Хорламны келтирир ючюн чексиз уллу  багъа бергендиле, аны бла бирге уа  къанлы къазауатдан сора къыралны аягъы юсюне этгендиле. Бюгюн да арабызда болуп, ёсюп келген тёлюге Туугъан журтха сюймекликни юлгюсюн кёргюзтгенигиз ючюн сау болугъуз»,-дегенди Казбек Коков эм ветеранлагъа саулукъ, узакъ ёмюр тежегенди.   
Ызы бла сахнагъа артистле, чыгъармачылыкъ коллективле чыгъып, урушну кюйсюзлюгюне, мамыр жашауну магъаналылыгъына аталгъан жырланы айтхандыла, назмуланы окъугъандыла. Концерт а «Хорламны вальсы» жаш тёлю акция бла бошалгъанды. 

Чаришле, 
концертле, салют 
Къууанчлы ишле Нальчикде сау кюнню баргъандыла. Ипподромда ол кюн Хорламны Кюнюню, 115-чи жаяу атлы аскер дивизияны, СССР-ни Жигитлерини кубоклары ючюн чаришле болгъандыла. 
Хар замандача, «Восток» кинотеатрны аллында урушну эм урунууну ветеранлары «Ветеранны жаны къарт болмайды» деген концерт бергендиле. Ала къазауатда халкъны жигитлигине, мамырлыкъгъа аталгъан халкъ сюйген жырланы айтып, жыйылгъанланы бюсюреу къарсларына тийишли болгъандыла. Къабарты орамда уа «Эсгериуню къабыргъасы» къуралгъанды. Анда уа «Эсгериуню жау чырагъы» акциягъа аталгъан суратла кёргюзтюлгендиле. 
Къууанчлы ишле ингирде сагъат тогъузда салют бла бошалгъандыла.

Суратланы автор алгъанды.